Rozmowy o degradującym wpływie człowieka na środowisko przyrodnicze często skupiają się na wydobywaniu paliw kopalnych, przemyśle ciężkim czy innych odległych dla przeciętnego człowieka zagadnieniach. Wydawać by się mogło, że jednostka w obliczu przedsiębiorstw emitujących ogromne ilości zanieczyszczeń nie jest w stanie działać na korzyść ochrony klimatu i przyrody. Rzadko słyszy się o kwestii, z którą na co dzień we własnych domach stykają się wszyscy mieszkańcy krajów rozwiniętych – a mianowicie żywności. Jej marnowanie przez producentów, dystrybutorów, jak i zwykłych konsumentów jest problemem globalnym, który w dużym stopniu przyczynia się do przemian widocznych w środowisku przyrodniczym i klimacie. Inicjatywy mające na celu ograniczenie marnowania żywności widoczne są zarówno w planach unijnych, krajowych, jak i w lokalnych projektach, do których włączyć może się każdy mieszkaniec.

Wpływ produkcji żywności na środowisko przyrodnicze

Przemysł spożywczy odpowiada za 21 – 37 proc. emitowanych przez człowieka gazów cieplarnianych [1]. Głównymi źródłami zanieczyszczeń są hodowla i rolnictwo, które ze względu na zapotrzebowanie na duże powierzchnie, przyczyniają się również do przekształcania środowiska przyrodniczego na przykład w postaci deforestacji. Przetwórstwo oraz konfekcjonowanie w opakowania zbiorcze i jednostkowe żywności również stanowią spory odsetek tych emisji. Część jedzenia wymaga przechowywania go w specjalnych warunkach, jak na przykład w minusowych temperaturach, co powoduje konieczność użytkowania zamrażarek wykorzystujących duże ilości energii. Do emisji przyczynia się również transport oraz odpady powstające zarówno w procesie tworzenia żywności, jak i po jej zakupie przez konsumentów. Produkcja żywności odpowiada także za wykorzystywanie ogromnych ilości wody. Do wytworzenia jednego bochenka chleba konieczne jest zużycie 462 litrów wody, litra soku pomarańczowego – 50 litrów, a jednego kilograma wołowiny – 14 500 litrów. Wyrzucając produkty spożywcze, nie tylko wytwarzamy odpady, ale marnujemy wszystkie surowce wykorzystane do ich produkcji jak woda, gleba, energia i praca oraz sprawiamy, że wszystkie emisje powstałe w procesie zostały wyemitowane na próżno. Ze względu na stale rosnącą populację i coraz większe zapotrzebowanie na pożywienie, prognozuje się, że wpływ przemysłu spożywczego na środowisko będzie rosnąć.

10 proc. populacji doświadcza głodu

Mimo że na świecie produkowana jest wystarczająca ilość pożywienia dla całej populacji 7,7 miliarda ludzi, aż 10 proc. ludzi głoduje. Jak podaje ONZ [2] za sprawą pandemii COVID-19 problemy żywieniowe pogłębiły się i 811 milionów, czyli o 161 milionów ludzi więcej niż w roku poprzedzającym, mogło zostać dotkniętych głodem w 2020 roku. Najgorsza sytuacja widoczna jest w Afryce, gdzie głód dotyka 21 proc. populacji oraz w Azji, Ameryce Łacińskiej i Karaibach, gdzie jest to 9 proc. Oprócz pandemii na obecny głód wpływ ma także bieda, konflikty, zbrojne oraz zmiany klimatu. 

Gospodarstwa domowe przeważają w marnowaniu żywności

Każdego roku na świecie marnuje się około ⅓ wytworzonej żywności, która pozwoliłaby na wykarmienie dwóch miliardów ludzi [3]. Polska inicjatywa „Opracowanie systemu monitorowania marnowanej żywności i efektywnego programu racjonalizacji strat i ograniczania marnotrawstwa żywności” (PROM) wykazała, że w samej Polsce co roku na etapach produkcji, przetwórstwa, dystrybucji i konsumpcji, marnowane jest prawie 5 milionów ton żywności [4]. Badający ten problem zaznaczają jednak, że liczba ta może być większa ze względu na to, że nie wszystkie sektory zostały objęte badaniami, a dane części z analizowanych branż mogą być niepełne. Na podstawie dostępnych wyników można jednak stwierdzić, że w największym stopniu do powstawania problemu przyczyniają się gospodarstwa domowe, które odpowiadają za 60 proc. marnotrawienia żywności. Badani ludzie wskazali, że zazwyczaj pozbywają się jedzenia, które się zepsuło lub gdy data przydatności podana na opakowaniu dobiegła końca. Duża część przyznała także, że powodem jest przygotowanie lub kupno zbyt dużej ilości żywności. Poza gospodarstwami domowymi żywność marnowana jest także w procesie przetwórstwa oraz podczas produkcji rolniczej. W mniejszej części do problemu przyczynia się handel, gastronomia i transport, jednak dane pochodzące z tych sektorów mogą być niekompletne.

Czy trzeba pozbywać się przeterminowanej żywności?

Powyższe dane pokazują jak duża odpowiedzialność w zakresie zwalczania problemu marnowania żywności spoczywa na barkach każdego człowieka. Kroki, jakie należy uczynić chcąc jego zmniejszenia nie są jednak skomplikowane. Umiejętność robienia przemyślanych zakupów i planowanie posiłków to podstawa, która pozwala na zminimalizowanie szansy na kupno zbyt dużej ilości jedzenia, które ulegnie zepsuciu. W tym miejscu warto również zaznaczyć istotę poprawnego rozumienia oznakowań daty przydatności. Na opakowaniach w Unii Europejskiej można spotkać się z dwoma rodzajami napisów – “należy spożyć do” oraz “najlepiej spożyć przed”. Pierwsze sformułowanie dotyczy bezpieczeństwa żywności i najczęściej znajduje się przy produktach mięsnych czy nabiale, czyli takich które łatwo się psują, a ich spożycie po upływie daty przydatności może mieć negatywne skutki dla zdrowia konsumenta. “Najlepiej spożyć przed” można za to znaleźć na produktach, które nie ulegają szybkiemu zepsuciu. Takie oznakowanie dotyczy jakości żywności, a spożycie po upływie daty na opakowaniu jest bezpieczne. Produkt może jedynie nie mieć tych samych walorów smakowych i konsystencji. Według Komisji Europejskiej aż 18 proc. Europejczyków nie zna różnicy między tymi oznaczeniami, co prowadzi do niepotrzebnego marnowania pożywienia [5]. Ważne jest również pamiętanie o poprawnym przechowywaniu żywności, które pozwala na zachowanie jej właściwości na dłużej. Rozwiązaniem przedstawionego problemu mogłoby być stworzenie listy dobrych praktyk konsumenta, która zawierałaby tego typu wskazówki.

Drugie życie dla niezakupionej żywności

Wiele krajów europejskich dostrzega problem, jakim jest marnowanie żywności przez konsumentów i stara się go ograniczyć, tworząc różne ruchy i projekty. Za sprawą specjalnej aplikacji, restauracje mogą informować o możliwości kupna za niższą cenę dań, które nie zostały sprzedane. Zainteresowani klienci zgłaszają chęć odbioru posiłku, oszczędzając przy tym pieniądze i ratując żywność przed zmarnowaniem. W Danii funkcjonuje również sklep umożliwiający klientom kupno żywności między innymi po upływie daty minimalnej trwałości oraz w uszkodzonych i zniekształconych opakowaniach, które w normalnych warunkach zostałyby wyrzucone. Ciekawe rozwiązanie można także zauważyć w Holandii, gdzie jedna z sieci marketów w specjalnej sekcji sprzedaje produkty wytworzone z żywności, która wyglądem odbiega od standardów. Można tam zakupić zupy z nieidealnych warzyw, cydry ze zmiażdżonych jabłek czy piwo na bazie czerstwego chleba. Mieszkańcy Brukseli mogą za to korzystać z warsztatów kulinarnych przedstawiających, w jaki sposób przygotowywać dania z wyhodowanych we własnych ogrodach sezonowych owoców i warzyw. Inicjatywy można zaobserwować również w niektórych polskich sklepach, gdzie sprzedawane jest zdatne do spożycia, specjalnie oznakowane pieczywo, owoce i warzywa z dnia poprzedniego.

Działania międzynarodowe

Działania na rzecz ograniczenia marnowania żywności prowadzone są również na skalę globalną. W 2015 roku ONZ stworzyło “Agendę na rzecz zrównoważonego rozwoju do 2030” [6], która opiera się na 17 celach i 169 zadaniach, których spełnienie powinno mieć miejsce do końca 2030 roku. Działania te dotyczą osiągnięć w pięciu obszarach: ludzie, planeta, dobrobyt, pokój i partnerstwo. Dwa z celów agendy odnoszą się bezpośrednio do problemu żywności. Cel 2 mówi o wyeliminowaniu głodu, osiągnięciu bezpieczeństwa żywnościowego i lepszym odżywianiu oraz promowaniu zrównoważonego rolnictwa, a cel 12 o zapewnieniu wzorców zrównoważonej konsumpcji i produkcji. Jednym z zadań pozwalających na realizację celu 12 jest zmniejszenie o połowę globalnej ilości marnowanej żywności per capita w sprzedaży detalicznej oraz zmniejszenia strat żywnościowych w procesie produkcji i dystrybucji, w tym strat powstałych podczas zbiorów. Unia Europejska działa prężnie w tym zakresie także na własną rękę. Rezolucja z 2012 “Jak uniknąć marnotrawienia żywności: strategie na rzecz poprawy wydajności łańcucha żywnościowego w UE” [7] zwraca uwagę na fakt, że aż do 50 proc. żywności przydatnej do spożycia jest wyrzucane na różnych etapach oraz przywołuje dane, informacje i prognozy przedstawiające skalę tego zjawiska i potencjalne skutki. W 2016 roku Rada do spraw Rolnictwa i Rybołówstwa przyjęła za to konkluzję “Marnotrawienie żywności i straty żywności” [8], która wskazuje pozytywne inicjatywy i zachęca do monitorowania problemu w celu lepszego jego zrozumienia. W 2016 roku do życia powołana została także platforma do spraw Strat i Marnotrawienia Żywności. Jej członkami są państwa członkowskie i wszyscy uczestnicy łańcucha dostaw, którzy wymieniając się praktykami i wynikami, określają środki konieczne do osiągnięcia celów zrównoważonego rozwoju w dziedzinie marnowania żywności. Za sprawą działalności platformy powstały między innymi wytyczne dotyczące darowizn żywności [9] oraz wytyczne w sprawie stosowania jako paszy żywności, która nie jest już przeznaczona do spożycia przez ludzi [10], których celem jest działanie na rzecz dawania drugiego życia żywności przeznaczonej do zmarnowania. Za sprawą strategii “Od pola do stołu” [11], która zakłada dążenie do zrównoważonego i zdrowego systemu żywnościowego, do 2023 roku mają powstać prawnie wiążące cele w zakresie ograniczenia marnotrawstwa żywności w całej UE. Ważnym krokiem było także umożliwienie przedsiębiorcom przekazywania na cele społeczne żywności po upływie daty minimalnej trwałości, co zostało dopuszczone poprzez nowelizację rozporządzenia w sprawie higieny środków spożywczych [12].

Obowiązki nałożone na polskich sprzedawców żywności

Czy działania Unii Europejskiej znajdują odzwierciedlenie w Polsce? Polskie prawo od 2013 roku umożliwia wykonywanie przez dystrybutorów i producentów darowizn żywności bez podatku VAT z możliwością wliczenia jej wartości w koszty. W 2019 roku weszła w Polsce w życie ustawa o przeciwdziałaniu marnowaniu żywności [13]. Za jej sprawą na sprzedawców nałożone zostały cztery obowiązki. Pierwszym z nich jest podpisanie umowy z organizacją pozarządową, której sklep za darmo będzie przekazywać niesprzedane produkty spożywcze. Obowiązek dotyczy sklepów o powierzchni większej niż 250 m², jeśli ich przychód w co najmniej 50 proc. pochodzi ze sprzedaży żywności. Jeśli sklep zadecyduje o wyrzucaniu niesprzedanej żywności, musi on przekazać organizacji opłatę w wysokości 0,1 zł za kg zmarnowanego jedzenia. Kolejnym z obowiązków jest zorganizowanie kampanii edukacyjno-informacyjnej we współpracy z wybraną wcześniej organizacją, która przez dwa tygodnie w roku będzie edukować na temat racjonalnego gospodarowania żywnością oraz przeciwdziałaniu jej marnowaniu. Sklepy muszą również składać sprawozdania właściwemu Wojewódzkiemu Funduszowi Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, w których przedstawia się masę marnowanej żywności w danym roku oraz wysokość należnej opłaty za marnowanie żywności, wraz ze wskazaniem wysokości opłaty, która zostanie wpłacona do funduszu. Są to dobre inicjatywy, jednak problemem jest fakt, że ustawa odnosi się jedynie do podmiotów prywatnych z sektora dystrybucji, które odpowiadają za 7 proc. marnowanej żywności, pomijając pozostałych uczestników łańcucha żywnościowego jak na przykład rolnicy, gastronomia czy gospodarstwa domowe. Z tych względów ustawa jest jedynie zaczątkiem polskiego prawodawstwa, jakie powinno powstać w związku z marnowaniem żywności.

Słodko gorzkie wyniki kontroli…

Inspekcja ochrony środowiska zobligowana jest do kontroli przepisów ustawy o przeciwdziałaniu marnowania żywności. O jej wynikach opublikowanych w 2021 roku pisze NIK w swoim materiale “Przeciwdziałanie marnowaniu żywności” [14]. Główny Inspektor Ochrony Środowiska stwierdził, że ustawa przyczyniła się do zmniejszenia skali marnowanej żywności oraz zwiększenia skali pomocy udzielanej przez organizacje pozarządowe na rzecz potrzebujących. Zaznaczono jednak, że należy wprowadzić mechanizmy prawne pozwalające na dyscyplinowanie sprzedawców żywności, którzy nie wywiązują się ze swoich obowiązków, takich jak zawieranie umów lub przeprowadzanie kampanii. Zalecono także, aby uzupełnić ustawę o przepis nakazujący sprzedawcom objęcie wszystkich swoich placówek postanowieniami umowy, co zwiększyłoby ilość otrzymywanej żywności. Według raportu NIK organizacje pozarządowe mają problemy z terminowym rocznym raportowaniem sposobów zagospodarowania otrzymywanej żywności. Konieczne jest również odszukanie środków finansowych, które mogłyby wesprzeć organizacje w skutecznej redystrybucji żywności i optymalizacji logistyki. Mimo że według Głównego Inspektora Ochrony Środowiska ustawa przyniosła pozytywną zmianę, organizacje, którym przekazywane jest jedzenie w skali roku otrzymały jedynie 5,5 proc. żywności marnowanej w handlu, co przekłada się na 0,4 proc. ogółu marnowanej żywności w Polsce. Pokazuje to, że w celu skutecznej walki z problemem, konieczne jest rozszerzenie zapisów prawa o pozostałych uczestników łańcucha żywnościowego.

Marnowanie żywności jest zagadnieniem ekonomicznym, ekologicznym i etycznym. Chcąc osiągnąć określone przez ONZ cele na 2030 rok wszyscy uczestnicy łańcucha rolno-żywnościowego muszą wprowadzić zmiany w sposobie postępowania z pożywieniem. Każdy z nas może zacząć od wprowadzania ich we własnych domach poprzez wykonywanie przemyślanych zakupów i wykorzystywanie produktów, które ze względu na datę minimalnej trwałości lub nietypowy kształt często stają się odpadami, choć są odpowiednie do spożycia.

[1] IPCC “Special report on climate change and land – summary for policymakers” https://www.ipcc.ch/srccl/chapter/summary-for-policymakers/  [2022-04-12]

[2] FAO “The state of food security and nutrition in the world 2021” https://www.fao.org/3/cb4474en/online/cb4474en.html#chapter-2_1  [2022-04-12]

[3] FAO “Global food losses and food waste” https://www.fao.org/3/mb060e/mb060e00.htm  [2022-04-12]

[4] IOŚ-PIB “Starty i marnotrawstwo żywności w Polsce – skala i przyczyny problemu” https://ios.edu.pl/wp-content/uploads/2017/11/IOS_marnotrawstwo_zywnosci_INTERNET_2.pdf  [2022-04-12]

[5] Commission staff working paper Consumer Empowerment in the EU (SEC(2011) 469 final) https://ec.europa.eu/info/sites/default/files/consumer_empowerment_eu_2011_en.pdf  [2022-04-12]

[6] Rezolucja przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne w dniu 25 września 2015 r. “Przekształcamy nasz świat: Agenda na rzecz zrównoważonego rozwoju 2030“ (A/RES/70/1) http://www.unic.un.org.pl/files/164/Agenda%202030_pl_2016_ostateczna.pdf  [2022-04-12]

[7] Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 19 stycznia 2012 r. Jak uniknąć marnotrawienia żywności: strategie na rzecz poprawy wydajności łańcucha żywnościowego w UE (2011/2175(INI)) https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/TA-7-2012-0014_PL.html  [2022-04-12]

[8] Konkluzja Rady z dnia 28 czerwca 2016 r. “Marnotrawienie i straty żywności” (10730/16) https://data.consilium.europa.eu/doc/document/ST-10730-2016-INIT/pl/pdf [2022-04-12]

[9] Zawiadomienie Komisji “Wytyczne UE w zakresie darowizny żywności” (2017/C 361/01) https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52017XC1025(01)&from=ES  [2022-04-12]

[10] Zawiadomienie Komisji “Wytyczne w sprawie stosowania jako paszy żywności, która nie jest już przeznaczona do spożycia przez ludzi” (2018/C 133/02) https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52018XC0416(01)&from=EN  [2022-04-12] 

[11] Strategia “Od pola do stołu” https://ec.europa.eu/food/system/files/2020-05/f2f_action-plan_2020_strategy-info_en.pdf  [2022-04-12]

[12] Rozporządzenie (WE) nr 852/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie higieny środków spożywczych https://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CONSLEG:2004R0852:20090420:PL:PDF  [2022-04-12]

[13] Ustawa z dnia 19 lipca 2019 r. o przeciwdziałaniu marnowaniu żywności (Dz.U. 2020 poz. 1645) https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20190001680/U/D20191680Lj.pdf  [2022-04-12]

[14] Informacje o wynikach kontroli NIK “Przeciwdziałanie marnotrawieniu żywności” (P/21/085/LBI) https://www.nik.gov.pl/kontrole/P/21/085/  [2022-04-12]