Edit: 31 sierpnia 2021 r. dotyczy analizy przeprowadzonej przez Ember w kontekście założeń PEP2040 i cen uprawnień do emisji CO₂ w systemie EU-ETS oraz raportu opracowanego przez Fundację Instrat na temat możliwości  szybszego odejścia sektora energetycznego od węgla.

Ministerstwo Klimatu i Środowiska przygotowało dokument strategiczny „Polityka Energetyczna Polski do 2040 r.” wyznaczający kierunki rozwoju sektora paliwowo-energetycznego [1]. Dokument stanowi wizję transformacji energetycznej w naszym kraju – wskazuje technologie służące budowie nisko- i zeroemisyjnego systemu energetycznego oraz gwarantuje bezpieczeństwo energetyczne oraz ochronę najbardziej wrażliwych grup społecznych.

Polityka Energetyczna Polski (dalej: PEP 2040)  uwzględnia wyzwania związane z dostosowaniem krajowej gospodarki do celów klimatyczno-energetycznych UE na 2030 r., Europejskim Zielonym Ładem, planem odbudowy gospodarczej po pandemii COVID i dążeniem do osiągnięcia neutralności klimatycznej zgodnie z krajowymi możliwościami, jako wkładu w realizację Porozumienia Paryskiego zawartego w grudniu 2015 r. podczas 21. konferencji stron Ramowej konwencji Organizacji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu (COP21) z uwzględnieniem konieczności przeprowadzenia transformacji w sposób sprawiedliwy i solidarny.

Trzy filary

Ustawowym celem polityki energetycznej państwa jest bezpieczeństwo energetyczne [2], przy zapewnieniu konkurencyjności gospodarki, efektywności energetycznej i zmniejszenia oddziaływania sektora energii na środowisko.

PEP 2040 bazuje się na trzech filarach – sprawiedliwej transformacji, budowie zeroemisyjnego systemu energetycznego oraz dobrej jakości powietrza. Na nich opiera się osiem celów szczegółowych wraz z działaniami niezbędnymi do ich realizacji oraz projekty strategiczne. Mają być one kompasem
dla przedsiębiorców, samorządów i obywateli.

Sprawiedliwa transformacja – oznacza zapewnienie nowych możliwości rozwoju regionom i społecznościom najbardziej dotkniętym negatywnymi skutkami przekształceń w związku z niskoemisyjną transformacją energetyczną (regiony zależne od sektora wydobywczego). Plan restrukturyzacji górnictwa oraz Krajowy Plan Sprawiedliwej Transformacji zostanie wsparty ze środków unijnych w łącznej kwocie około 60 mld PLN. Zostaną
one przeznaczone między innymi na utworzenie 300 tysięcy nowych miejsc pracy w branżach o wysokim potencjale, w szczególności związanych z OZE, energetyką jądrową, elektromobilnością, infrastrukturą sieciową, cyfryzacją, termomodernizacją budynków. W przypadku odbiorców indywidualnych sprawiedliwa transformacja oznacza działania osłonowe zabezpieczające przed wzrostem cen nośników energii oraz zachęty do aktywnego partycypowania w rynku energii po transformacji energetycznej.

Zeroemisyjny system energetyczny – to kierunek długoterminowy, oparty między innymi na wdrożeniu energetyki jądrowej i energetyki wiatrowej na morzu, zwiększenie roli energetyki rozproszonej i obywatelskiej przy jednoczesnym zapewnieniu bezpieczeństwa energetycznego poprzez przejściowe stosowanie technologii energetycznej opartych m.in. na paliwach gazowych.

Dobra jakość powietrza – będzie efektem odchodzenia od paliw kopalnych i przechodzenia na elektryfikację transportu oraz promowania domów pasywnych i zeroemisyjnych, wykorzystujących lokalne źródła energii.

Przedstawienie trzech filarów transformacji energetycznej według PEP 2024

Cele szczegółowe PEP2040 obejmują cały łańcuch dostaw energii – od pozyskania surowców, przez wytwarzanie i dostawy energii (przesył i rozdział), po sposób jej wykorzystania i sprzedaży. W śród celów szczegółowych wymienione zostały:

1. Optymalne wykorzystanie własnych zasobów energetycznych, w tym transformację regionów węglowych.
2. Rozbudowa infrastruktury wytwórczej i sieciowej energii elektrycznej w tym wdrożenie inteligentnych sieci elektroenergetycznych.
3. Dywersyfikacja dostaw i rozbudowa infrastruktury sieciowej gazu ziemnego, ropy naftowej i paliw ciekłych obejmująca budowę Baltic Pipe oraz drugiej nitki Rurociągu Pomorskiego.
4. Rozwój rynków energii ukierunkowany na zwiększenie transgranicznych zdolności przesyłowych energii elektrycznej w ramach hubu gazowego oraz poprzez rozwój elektromobilności i wodoromobilności.
5. Wdrożenie energetyki jądrowej w ramach programu polskiej energetyki jądrowej.
6. Rozwój odnawialnych źródeł energii obejmujący wdrożenie morskiej energetyki wiatrowej.
7. Rozwój ciepłownictwa i kogeneracji zawierający rozwój ciepłownictwa systemowego.
8. Poprawa efektywności energetycznej.

Cele szczegółowe

W dokumencie PEP 2040 nakreślono następujące cele szczegółowe:

• Transformacja energetyczna ma nastąpić z uwzględnieniem samowystarczalności elektroenergetycznej Polski. Strategiczne decyzje inwestycyjne mają na celu wykorzystanie krajowego potencjału gospodarczego, surowcowego, technologicznego i kadrowego oraz stworzenie poprzez sektor energii dźwigni rozwoju całej gospodarki.
• Do 2030 r. nastąpi redukcja emisji gazów cieplarnianych (GHG) o około 30 proc. w stosunku do 1990 r. , a do 2040 r. wszystkie gospodarstwa będą ogrzewane przez ciepło systemowe oraz zero- lub niskoemisyjne źródła indywidualne (pompy ciepła, ogrzewanie elektryczne). Ubóstwo energetyczne ma zostać zredukowane do poziomu max. 6 proc. gospodarstw domowych głównie za sprawą termomodernizacji budynków mieszkalnych oraz zapewnienie efektywnego i ekologicznego dostępu do ciepła.
• Nastąpi wzrost udziału OZE we wszystkich sektorach i technologiach. W 2030 r. udział OZE w końcowym zużyciu energii brutto wyniesie
  co najmniej 23 proc. (nie mniej niż 32 proc. w elektroenergetyce, 28 proc. w ciepłownictwie, 14 proc. w transporcie). Moc zainstalowana farm wiatrowych na morzu wyniesie około 5,9 GW w 2030 r. i do około 11 GW w 2040 r. Nastąpi istotny wzrost mocy zainstalowanych w fotowoltaice do: około 5-7 GW w 2030 r. i około 10-16 GW w 2040 r. W 2033 r. uruchomiony zostanie pierwszy blok elektrowni jądrowej o mocy około
  1-1,6 GW. Kolejne bloki będą wdrażane co 2-3 lata, a cały program jądrowy zakłada budowę 6 bloków. Przewiduje się także wzrost znaczenia biomasy, biogazu, geotermii w ciepłownictwie systemowym oraz pomp ciepła w ciepłownictwie indywidualnym, a w transporcie zwiększenie wykorzystania biopaliw zaawansowanych i energii elektrycznej.
• Rola węgla kamiennego i brunatnego w gospodarce będzie stopniowo maleć. W 2030 r. z węgla ma być wytwarzane maksymalnie 56 proc. prądu,
  co oznacza prawdziwą rewolucję, ponieważ udział węgla w wytwarzaniu energii elektrycznej wynosi obecnie około 70 proc. (dane za 2020 r.)
  Przy scenariuszu drogich uprawnień emisji CO₂, odchodzenie od węgla będzie znacznie szybsze. Węgiel jako paliwo ma być wykorzystywany głównie w elektrowniach będących aktualnie w budowie lub oddanych do użytku w ostatnich latach – jednostki te pracując w parametrach nadkrytycznych, mają bowiem mniejszą emisyjność oraz efektywniej wykorzystują paliwo. Zgodnie z PEP2040 kopalnie mają być zamknięte do 2049 r.
• W bilansie elektroenergetycznym na znaczeniu zyskiwać będą jednostki oparte na gazie ziemnym ze względu na swoją niższą emisyjność w porównaniu do elektrowni węglowych. Gaz jest postrzegany jako paliwo przejściowe. Będzie on wykorzystywany m.in. do bilansowania OZE. Kluczową rolę odgrywać będzie dywersyfikacja dostaw gazu: poprzez rozbudowę możliwości importowych oraz rozbudowę połączeń z państwami sąsiadującymi. W ten sposób na terenie Polski ma powstać centrum przesyłu i handlu gazem dla państw Europy Środkowej i Wschodniej oraz państw bałtyckich.
  Rozbudowie ulec ma infrastruktura gazu ziemnego, ropy naftowej i paliw ciekłych, przy zapewnieniu dywersyfikacji kierunków dostaw, a w 2030 r. osiągnięta zostanie zdolność transportu sieciami gazowymi mieszaniny zawierającej około 10 proc. gazów zdekarbonizowanych.
• Najbardziej intensywny rozwój technologiczny obejmować będzie technologie magazynowania energii, inteligentne opomiarowanie i systemy zarządzania energią, elektromobilność i paliwa alternatywne oraz technologie wodorowe.

Jakie będą koszty wdrożenia PEP 2040?

Transformacja energetyczna będzie wymagała zaangażowania wielu podmiotów i poniesienia znacznych nakładów inwestycyjnych, których skala w latach 2021–2040 może sięgnąć około 1 600 mld PLN. Inwestycje w sektorach paliwowo-energetycznych angażować będą środki finansowe w kwocie około 867-890 mld PLN. Prognozowane nakłady w sektorze wytwórczym energii elektrycznej sięgać będą około 320-342 mld PLN, z czego około 80 proc. zostanie przeznaczonych na moce bezemisyjne takie jak OZE i energetyka jądrową. Na skutek tych przekształceń następować może wzrost kosztów energii, a tym samym może pogłębiać się ubóstwo energetyczne.

Na krajową transformację energetyczno-klimatyczną do 2030 r. skierowanych zostanie około 260 mld PLN, ze środków unijnych i krajowych w ramach różnych mechanizmów, m.in.: Polityki Spójności (około 79 mld PLN ), Instrumentu na rzecz Odbudowy i Zwiększania Odporności (około 97,8 mld PLN), Funduszu na rzecz Sprawiedliwej Transformacji (alokacja dla Polski około 15,6 mld PLN), ReactEU (około 1,8 mld PLN ) oraz pozostałych instrumentów (np. programów priorytetowych NFOŚiGW oraz środków Wspólnej Polityki Rolnej około 20 mld PLN), a także nowych instrumentów, np. Funduszu Modernizacyjnego oraz krajowego funduszu celowego, zasilanych środkami ze sprzedaży uprawnień do emisji CO₂ tj. Funduszu Transformacji Energetyki (dla którego wstępne szacunki wskazują na ponad 47,6 mld PLN).

Edit: 31 sierpnia 2021 r. dotyczy analizy przeprowadzonej przez Funadcję Ember

Według analizy przeprowadzonej przez Ember, opartej na drugim scenariuszu zawartym w PEP2040, który bazuje na wysokich cenach uprawnień do emisji CO₂ w systemie EU-ETS Polska miałaby w 2030 r. wyprodukować 75 TWh energii elektrycznej z węgla. Zgodnie ze scenariuszem „niskich cen EU-ETS” byłoby to 113 TWh – wartość, która została podana w Krajowym Planie na rzecz Energii i Klimatu opublikowanym w 2019 r. i przekazanym do UE. Analitycy Ember ocenili plan energetyczny jako niewystarczająco ambitny, by dokonać szybkiej i skutecznej transformacji energetycznej w naszym kraju.

Ember zwraca uwagę na to, że przyjęta przez rząd wersja dokumentu nie uwzględnia obecnego poziomu cen uprawnień do emisji CO₂, którym już teraz zdarza się przekraczać 40 euro/t – który według jednego z uwzględnionych scenariuszy miał zostać osiągnięty w roku 2040, a według drugiego – między 2025 a 2030 rokiem. Zdaniem autorów analizy poważnym mankamentem jest także fakt, że w dokumencie nie uwzględniono alternatywnego scenariusza na wypadek niepowodzenia we wdrożeniu przez rząd energii jądrowej zgodnie z założeniami, czyli do 2033 r.

Analiza wskazuje również, że raczej nietypowo jak na kraj bez znacznych zasobów gazu ziemnego, Polska planuje największy wzrost wykorzystania gazu ziemnego w całej UE, z 14 TWh (w 2019 r.) do 54 TWh (w 2030 r.). W ten sposób stanie się do 2030 r. trzecim co do wielkości producentem energii z gazu w Unii Europejskiej.

W strategii PEP2040 zapisano dążenie do włączenia biometanu i wodoru jako paliw na poziomie 10 proc. całego gazu przesyłanego przez infrastrukturę gazową. Nie rozwinięto jednak kwestii dotyczących odpowiednich wymagań dla nowych projektów, na przykład sekwestracji dwutlenku węgla (CCS) lub pełnej kompatybilności z wodorem jako paliwem. Według analizy Ember oznacza to, że gaz kopalny stanie się nowym węglem a w konsekwencji przełoży się to na wyższe rachunki dla konsumentów oraz uzależnienie Polski od importu paliwa z zagranicy i pogorszenie sytuacji branż energochłonnych, a w dłuższej perspektywie także całej gospodarki.

Ember zauważa również, że PEP2040 podważa rolę OZE w transformacji energetycznej naszego kraju, kładąc nieproporcjonalnie większy nacisk na bezpieczeństwo dostaw niż na rozwiązanie problemu bilansowania systemu elektroenergetycznego. Co ciekawe, prognozy wykorzystania odnawialnych źródeł energii praktycznie pokrywają się ze starymi scenariuszami, w których zakładano znacznie niższe ceny CO₂. W przyjętym dokumencie PEP2040 uznaje się, że rozwój OZE doprowadzi do spadku hurtowych cen energii elektrycznej. Wynika z niego również, że rząd jest przychylny morskiej energetyce wiatrowej, natomiast w kwestii wiatraków na lądzie sygnalizuje się, że ustawa odległościowa może ulec zmianie a generacja na lądzie ma wzrosnąć z 15 TWh do 23 TWh.

Co się zmieni dla konsumentów?

Dokument „Polityka Energetyczna Polski do 2040 r.” wskazuje także wprost, co opisane powyżej zmiany oznaczają dla obywateli. Napisano w nim, że do pokrywania potrzeb cieplnych w sposób indywidualny powinno wykorzystywać się źródła o możliwie najniższej emisyjności – czyli pompy ciepła, ogrzewanie elektryczne, gaz ziemny, paliwa bezdymne – i odchodzić od ogrzewania węglem – w miastach do 2030 r., na terenach wiejskich do 2040 r. Zwiększony zostanie także monitoring emisji w domach jednorodzinnych.

W PEP 2040 potwierdzenie znalazły także wcześniejsze zapowiedzi rządu i projekty ustaw. Na rynku energii elektrycznej wzmocniona ma zostać pozycja konsumenta – powinien mieć on zapewnioną możliwość porównania dostępnych na rynku ofert i otrzymywać wyczerpujące i klarowne informacje w ramach rachunku. Wzmocniona ma zostać pozycja prosumentów [3]. Do 2028 r. 80 proc. gospodarstw domowych ma być wyposażonych w liczniki zdalnego odczytu, co pomoże świadomie zużywać energię.

Zmiany mają także objąć generalne umowy dystrybucji (GUD). Obecnie odbiorca zawiera umowę kompleksową, obejmującą dystrybucję oraz sprzedaż energii, albo odrębnie umowę sprzedaży i umowę o świadczenie usług dystrybucji. Te pierwsze umożliwiają zmianę sprzedawcy energii, co wpływa na poprawę konkurencyjności rynku, a także chroni interesy konsumenta. W 2021 r. wdrożony zostanie obowiązek zawierania z konsumentami wyłącznie umów kompleksowych. Z tego powodu spółki obrotu powinny mieć podpisane odpowiednie umowy ze spółkami dystrybucyjnymi.

Większy nacisk zostanie położony na efektywność energetyczną budynków oraz rozwój transportu niskoemisyjnego, w szczególności zeroemisyjnej komunikacji publicznej do 2030 r. w miastach powyżej 100 tys. mieszkańców.

Edit: 31 sierpnia 2021 r. dotyczy raportu przygotowanego przez Fundację Instrat

Czy możemy ograniczać emisyjność energetyki dwukrotnie szybciej niż wskazuje PEP2040?

Udział węgla w produkcji energii elektrycznej w Polsce może zmaleć z obecnych 70 do 13 proc. już w 2030 roku, przy zachowaniu bezpieczeństwa energetycznego – wynika z najnowszego modelowania polskiej energetyki przeprowadzonego przez Fundację Instrat.

Według ekspertów Instratu należy natychmiast odblokować inwestycje w farmy wiatrowe na lądzie – konieczna jest nowelizacja tzw. „ustawy antywiatrakowej”, zwiększenie wolumenu aukcji OZE, wprowadzanie kolejnych odsłon programu “Mój Prąd”, terminowa realizacja projektów offshore i modernizacja infrastruktury sieciowej. Te działania mogą być łatwo sfinansowane ze środków unijnych i prywatnych, w odróżnieniu od subsydiowania wydobycia i spalania węgla, który według rządowej strategii w roku 2030 ma odpowiadać nawet za 56 proc. produkcji energii elektrycznej. Według scenariusza z raportu 76 proc. zapotrzebowania energetycznego w roku 2030 pokrywają źródła odnawialne. Jedynymi ukończonymi inwestycjami w elektrownie gazowe typu CCGT (układ gazowo-parowy) pozostają Dolna Odra i Ostrołęka.

Modelowanie przeprowadzone przez ekspertów Instrat przewiduje, że datą graniczną odejścia od spalania węgla w elektrowniach jest 2035 rok. W raporcie znajdziemy stwierdzenie, że po wygaśnięciu kontraktów mocowych w latach 2025 i 2028, większość polskich bloków węglowych utraci rentowność. Po 2030 r. wybrane jednostki węglowe znajdują swoje miejsce w rezerwie, pracując jedynie 300-400 godzin rocznie – ułamek tego, co obecnie. Analitycy przekonują, że te kilka rezerwowych bloków, będących w pogotowiu do 2040 roku, wystarczy, aby zapewnić bezpieczeństwo energetyczne, a jednocześnie nie prowadzi do nadmiernych emisji CO2. Ten scenariusz umożliwia także spadek importu energii elektrycznej, który od kilku lat systematycznie rośnie.

Jak szacuje Instrat, stworzenie zimnej rezerwy węglowej na bazie aukcji rynku mocy kosztowałoby 14 mld zł w perspektywie do 2040 r. To czterokrotnie mniej niż koszty proponowanej przez spółki energetyczne i rząd Narodowej Agencji Bezpieczeństwa Energetycznego (NABE) i mechanizmu pomocy publicznej EDM (ang. Early Decommissioning Mechanism). Już w listopadzie 2020 r. zespół fundacji Instrat ocenił, że NABE i EDM obciążyłyby podatników kwotą 63 mld zł.

Pełna treść raport Instratu „Droga do celu. Odejście od węgla w polskiej elektroenergetyce” https://www.teraz-srodowisko.pl/…/10109-instrat-raport… (dostęp: 2021-08-31)

Strategie przedstawione w dokumencie „Polityka Energetyczna Polski do 2040 r.” kreślą śmiałą wizję transformacji energetycznej naszego kraju, która ma przyczynić się do poprawy kondycji środowiska naturalnego. Ich wdrożenie, niestety, będzie związane z poniesieniem bardzo konkretnych kosztów społeczno-ekonomicznych.

Ministerstwo Klimatu i Środowiska opublikowało w Monitorze Polskim ostateczną wersję dokumentu strategicznego „Polityka Energetyczna Polski do 2040 r.” https://monitorpolski.gov.pl/M2021000026401.pdf (dostęp: 2021-08-31)

[1] Polityka energetyczna Polski do 2040 r. https://www.gov.pl/web/klimat/polityka-energetyczna-polski  [dostęp: 2021-04-15]

[2] Zgodnie z art. 3 pkt.16 ustawy Prawo energetyczne (Dz. U. 1997 Nr 54 poz. 348), bezpieczeństwo energetyczne oznacza stan gospodarki umożliwiający pokrycie bieżącego i perspektywicznego zapotrzebowania odbiorców na paliwa i energię w sposób technicznie i ekonomicznie uzasadniony, przy zachowaniu wymagań ochrony środowiska. https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19970540348/U/D19970348Lj.pdf  [dostęp: 2021-04-15]

[3] Prosument – zbitka wyrazów „producent” lub „profesjonalista” i „konsument” – pojęcie opisuje konsumenta zaangażowanego we współtworzenie i promowanie produktów ulubionej marki albo w jednoczesną produkcję i konsumpcję dóbr lub usług. https://pl.wikipedia.org/wiki/Prosument  [dostęp: 2021-04-15]