Nawet jeśli w tym momencie wstrzymane zostałyby wszystkie emisje gazów cieplarnianych, zmiany klimatyczne, których doświadczamy od kilkudziesięciu lat, i tak nie zostałyby cofnięte. Człowiek przyczyniając się do szybkiego wzrostu temperatury ziemi, wynoszącego w latach 2011-2020 aż 1,09°C względem epoki przedprzemysłowej, w niebezpiecznym tempie zbliża się do przekroczenia wyznaczonego w ramach Porozumienia Paryskiego [1] progu 1,5°C. Niestety, chcąc osiągnąć ten ambitny cel, odpowiednie kroki powinny zostać podjęte już kilka lat temu. Szczyt emisji musiałby zostać osiągnięty jeszcze przed 2025 r., a w 2030 r. konieczne byłoby ich zredukowanie o 43 proc. [2]. Rzeczywistość prawdopodobnie wyglądać będzie inaczej. Jeśli tempo wprowadzanych zmian nie zostanie zmienione, do końca 2100 roku możemy spodziewać się wzrostu temperatury do 3,2°C. Co tego rzędu zmiany oznaczałyby dla nas i środowiska przyrodniczego?

Zmiany klimatu różnią się w zależności od regionów

Myśląc o zmianach klimatu, najczęściej przed oczami mamy upały i podnoszące się poziomy wód. Problem ten jest jednak bardziej rozbudowany i zróżnicowany w zależności od regionu świata i Europy. W Polsce i sąsiednich krajach zmiany odczuwamy najbardziej ze względu na coroczne susze, powodzie błyskawiczne, fale upałów oraz intensywne wiatry. W bardziej północnych regionach Europy zmiany skutkują za to zwiększonymi opadami i udanymi plonami. Jest to spowodowane przesuwaniem się stref klimatycznych w kierunku północnym, czego najbardziej drastyczne skutki odczuwają mieszkańcy krajów śródziemnomorskich, gdzie temperatury z roku na rok stają się niebezpiecznie wysokie, istnieje problem z wodą, a także ryzyko pożarów jest bardzo wysokie. Ma to swoje odzwierciedlenie również w migracji gatunków roślin i zwierząt, które przesuwają się w kierunku północnym. Z mniej oczywistych efektów zmian klimatycznych, z jakimi obecnie zmaga się i będzie zmagać w przyszłości Europa, jest transformacja turystyki. Podróżujący, którzy do tej pory w porach letnich chętnie udawali się na wypoczynek nad brzegiem Morza Śródziemnego, teraz ze względu na panujące tam warunki klimatyczne mogą decydować się na bardziej północne regiony, lub podróżować w innych porach roku. Zmiany mogą nastąpić również w turystyce narciarskiej, której rozwój może zostać ograniczony przez rosnące temperatury. Zmienia się również sposób, w jaki Europejczycy korzystają z energii. Na południu kontynentu coraz większe jej ilości wykorzystywane są na cele chłodzenia, za to na północy jej eksploatacja w celach grzewczych maleje. Zmiany objawiają się również rosnącą ilością szkodników oraz chorób.

Fale upałów

Komisja Europejska w materiale “Climate change impacts and adaptation in Europe” [3] przedstawiła w jaki sposób dalsze zmiany klimatyczne będą oddziaływać na Europejczyków, jeśli nie zostaną podjęte odpowiednie kroki. Jedną z najbardziej niebezpiecznych przemian, która powoduje wzrost śmiertelności. Jeśli osiągnięty zostałby cel ocieplenia nieprzekraczającego 1,5°C, 100 milionów Europejczyków byłoby narażonych na ekstremalnie wysokie temperatury. Aktualnie na skutek wysokich temperatur w Europie co roku umiera 2 700 osób, jednak w przypadku takiego ocieplenia, w 2050 roku ta liczba mogłaby wzrosnąć do 30 000. Jeśli temperatura wzrosłaby do 2°C, na fale upałów narażonych byłoby 170 milionów Europejczyków, a w 2050 roku aż 50 000 mogłoby z tego powodu umrzeć. W przypadku wzrostu o 3°C, czyli poziomu jaki zostanie osiągnięty w przypadku braku wzrostu intensywnych działań na rzecz redukcji emisji, 300 milionów osób w Europie byłoby narażonych na ekstremalnie wysokie temperatury. Jest to ⅔ aktualnej populacji krajów Unii Europejskiej. W przypadku takiego scenariusza 90 000 osób mogłoby umrzeć w 2100 roku na skutek wysokiej temperatury. Najbardziej narażeni byliby mieszkańcy południowej Europy, głównie Francji, Włoch i Hiszpanii. Na intensyfikację śmiertelności spowodowanej upałami mogą wpływać dodatkowe czynniki, które są trudne do uwzględnienia w wyliczeniach. Jednym z nich jest rosnąca urbanizacja, która poprzez zmniejszanie obszarów zielonych, zwiększa temperaturę w miastach. Kolejnym z elementów jest wiek populacji, który odgrywa ważną rolę przy tego rodzaju szacowaniach. Społeczeństwo Europy starzeje się, co może mieć znaczący wpływ na liczbę zgonów, ponieważ osoby starsze gorzej reagują na wysokie temperatury.

Zasoby wodne

Zmiany klimatyczne skutkują zwiększaniem się zasobów wodnych na północy kontynentu i zmniejszaniem się na południu, gdzie zasoby wodne są już w deficycie. Do nowej sytuacji będą musieli się także zaadaptować mieszkańcy wyżej położonych terenów oraz zachodniej Europy, którzy prawdopodobnie odczują niedostatki wody. Kraje, które wcześniej nie musiały zmagać się z tego rodzaju problemami, takie jak Bułgaria, Rumunia, Francja, Belgia, Holandia, Niemcy, Dania i Wielka Brytania, będą musiały przystosować się do sezonowych niedoborów wód. Aktualnie 52 milionów Europejczyków żyje w miejscach, które przez co najmniej jeden miesiąc w roku są narażone na takie braki. W przypadku wzrostu temperatury o 3°C byłoby to 65 milionów. W południowej Europie w okresach letnich wszystkie zasoby wodne byłyby wykorzystywane, co miałoby wpływ nie tylko na ich życie codzienne, ale skutkowałoby pogorszeniem kondycji każdego sektora gospodarki doprowadzając do potężnego kryzysu.

Susze i rolnictwo

Globalne ocieplenie powoduje zwiększenie częstotliwości i intensywności susz. W przypadku wzrostu temperatury o 3°C 80 proc. obszarów śródziemnomorskich odnotowałoby wzrost częstotliwości susz, przy czym w przypadku 23 proc. tych terenów byłby to aż dwukrotny wzrost. Aktualnie skutki suszy kosztują europejskie kraje 9 miliardów euro rocznie. Jeśli temperatura wzrosłaby o 3°C, byłoby to aż 45 miliardów euro rocznie. Taki obrót spraw miałby ogromne skutki dla sektora rolniczego, który odnotowałby wysokie straty. Uprawy kukurydzy zwyczajnej w krajach takich jak Portugalia, Bułgaria, Grecja czy Hiszpania, odnotowałyby 80 proc. strat, a w niektórych rejonach, w których wykorzystywanie wody byłoby ograniczone, tego rodzaju uprawy byłyby niemożliwe do utrzymania. Zmiany w intensywności opadów, a więc odstępnej wody dla sektora rolniczego, wpłynęłyby również na rozwój pszenicy, która opiera się głównie na zasobach wodnych z deszczu. Jej uprawa w północnych obszarach Europy gdzie opady się wzmagają wzrosłaby o 5 proc. Na południu zmniejszyłaby się o 12 proc., osiągając w niektórych obszarach obniżenia upraw aż o połowę.

Powodzie

Kolejnym z zagrożeń są powodzie zarówno rzeczne, jak i przybrzeżne. Pierwsze z nich aktualnie kosztują Europejczyków 7,8 miliardów euro rocznie i stanowią zagrożenie dla 170 000 osób. Jeśli scenariusz wzrostu temperatury o 3°C zostałby spełniony, ponoszone koszty zwiększyłyby się sześciokrotnie, a liczba narażonych ludzi wzrosłaby do pół miliona. Obszary przybrzeżne, które generują około 40 proc. PKB UE i stanowią miejsce zamieszkania około 40 proc. ludności krajów członkowskich, muszą liczyć się ze wzrostem poziomu morza w wysokości 1 m lub więcej do 2100 roku. Jeśli nie zostaną podjęte kroki mające na celu złagodzenie skutków tego przyrostu, poniesione straty mogą osiągnąć 239 miliardów, a liczba osób zagrożonych wynieść 2,2 miliony.

Pożary

Pożary są kolejnym zagrożeniem, którego częstotliwość i intensywność wzrasta wraz z globalnym ociepleniem. Najbardziej narażonymi na nie obszarami są tereny południowe Europy, jednak zagrożenie to przesuwa się również w kierunku północnym, co można było zauważyć podczas pożarów w Szwecji w 2018 roku. W przypadku wzrostu temperatury o 3°C liczba osób narażonych na pożary przez co najmniej 10 dni w roku wzrosłaby o 24 proc. względem stanu aktualnego. Jeśli osiągnięty zostałby jedynie poziom 1,5°C, byłby to wzrost o wysokości 8 proc. Transformacje roślinności w ekosystemach spowodowane ociepleniem sprawiłyby, że miałyby one krótszy czas na przystosowanie się do panujących warunków, co zwiększyłoby ich podatność na pożary, a po ich ewentualnym wystąpieniu czas potrzebny na odbudowę wydłużyłby się. Zmiany klimatyczne wpływają również na odporność drzew i roślin, które mogą być bardziej podatne na ataki szkodników, a także mogą tracić swoje możliwości regulacji wody, kontroli erozji oraz magazynowania dwutlenku węgla.

Ekosystemy górskie

Pireneje, Alpy Góry Skandynawskie są miejscem występowania 98 proc. europejskiej tundry, czyli bezdrzewnej formacji roślinnej, która chroniona jest przez różne programy ochrony środowiska przyrodniczego. Jeśli scenariusz wzrostu temperatury o 3°C zostałby spełniony, te bioróżnorodne obszary byłyby poważnie zagrożone, zmniejszając się aż o 84 proc. aktualnego rozmiaru. Najgorsza sytuacja miałaby miejsce w Pirenejach, gdzie tundra zniknęłaby niemal całkowicie. Jeśli zmiany zostałyby zatrzymane na poziomie 1,5°C, te cenne obszary zostałyby zmniejszone w 48 proc. Brak podjęcia intensywniejszych kroków mających na celu redukcje emisji gazów cieplarnianych, spowodowałoby również roczne przesuwanie się linii drzew o 8 m wzwyż, co najbardziej widoczne byłoby na południowych terytoriach Europy. Takie tempo spowodowałoby do 2100 roku przesunięcie wysokości o 642 m w Pirenejach, 526 m w Alpach i 336 m w Górach Skandynawskich. Intensywne zmiany stanowiłyby duże przystosowawcze wyzwanie dla lokalnych ekosystemów oraz turystyki.

Źródła energii

Losy miksów energetycznych krajów europejskich są trudne do określenia. Wiadome jest, że preferowane jest jak najszybsze odejście od węgla i zastąpienie go źródłami odnawialnymi, atomem lub w okresie przejściowym gazem. Każdy kraj posiada jednak własne uwarunkowania, które nie pozwalają na szybkie odejście od tego wysokoemisyjnego źródła energii, a wymagają wieloletniej transformacji. Wiadomo jednak, że na skutek zmian klimatycznych pewne regiony Europy będą miały większe możliwości osiągnięcia zysków pieniężnych opartych na wytwarzaniu energii niż inne. Na skutek zwiększenia zasobów wodnych w północnych regionach Europy, wykorzystanie taniej energii wodnej zostałoby tam zwiększone, generując zyski o wysokości 1,3 miliarda euro rocznie przy 3°C ociepleniu. Przeciwna sytuacja byłaby widoczna na południu Europy, gdzie koszty produkcji energii wodnej i jądrowej wzrosłyby o 0,9 miliarda euro w skali roku. Intensywnie zostałaby tam rozwinięta infrastruktura do pozyskiwania energii słonecznej, która miałaby pokryć straty z innych źródeł.

Według szacunków Komisji Europejskiej spełnienie scenariusza wzrostu temperatury o 3°C oznaczałaby coroczne ekonomiczne straty w wysokości 175 miliardów euro, za to uzyskanie ambitnego celu 1,5°C – 42 miliardów euro. Ogrom tych strat ukazuje jak ważne jest aktywne działanie w celu redukcji emisji gazów cieplarnianych i zatrzymania tempa wzrostu globalnego ocieplenia. Jest to szczególnie ważne w kontekście trudnych warunków życia osób zamieszkujących obszary najbardziej narażone na zmiany klimatyczne. Niektórych zmian w środowisku przyrodniczym nie da się już jednak odwrócić. Trzeba nauczyć się do nich przystosowywać, ograniczając ich oddziaływanie na ludzi, środowisko i infrastrukturę. Świadoma tego faktu jest Unia Europejska, która oprócz wykonywania kroków w kierunku niwelowania emisji gazów cieplarnianych i osiągnięcia do 2050 roku neutralności klimatycznej, tworzy plany pomagające chronić się przed tym co jest już nieodwracalne, a także tym co nadejdzie. W 2021 roku stworzyła ona dokument pod tytułem “Budując Europę odporną na zmianę klimatu – nowa Strategia w zakresie przystosowania do zmiany klimatu” [4], której celem jest wezwanie do jak najszybszej reakcji państw i inwestycji w środki ochronne, które oprócz zapewnienia bezpieczeństwa, wygenerują korzyści ekonomiczne w postaci innowacji i zwiększenia wydajności infrastruktury. Pozytywnym zmianom będzie przyświecać rozwój wiedzy, polityki, zaangażowania międzynarodowego i wspierania biedniejszych krajów. W ramach działań prewencyjnych UE planuje przystosowywanie się do zmian klimatycznych, np. po zobowiązanie się państw członkowskich do zapewniania ciągłych postępów w zwiększaniu zdolności przystosowawczych, wzmacnianiu odporności i zmniejszaniu wrażliwości na zmianę klimatu, a także opracowywania i wdrażania strategii i planów adaptacyjnych. Jakie będą efekty tych działań przekonamy się 2050 roku…

[1] Porozumienie Paryskie https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:22016A1019(01)&from=bg [dostęp: 07-06-2022]

[2] Raport IPCC “Climate Change 2022 – Mitigation of Climate Change” https://report.ipcc.ch/ar6wg3/pdf/IPCC_AR6_WGIII_FinalDraft_FullReport.pdf [dostęp: 07-06-2022]

[3] Raport Komisji Europejskiej “Climate change impacts and adaptation in Europe” https://op.europa.eu/pl/publication-detail/-/publication/c707e646-99b7-11ea-aac4-01aa75ed71a1/language-en [dostęp: 07-06-2022]

[4] Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów “Budując Europę odporną na zmianę klimatu – nowa Strategia w zakresie przystosowania do zmiany klimatu” (COM/2021/82 final) https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52021DC0082&from=PL [dostęp: 07-06-2022]