Zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego, wody i gleby wpływają negatywnie na zdrowie człowieka i kondycję środowiska przyrodniczego [1]. Uznane zostały za największą środowiskową przyczynę szeregu chorób fizycznych i psychicznych oraz przedwczesnych zgonów, w szczególności wśród dzieci, osób schorowanych oraz starszych. Cierpi przez to bioróżnorodność i ekosystemy, które coraz gorzej wiążą dwutlenek węgla oraz oczyszczają środowisko.

W ramach Europejskiego Zielonego Ładu i realizacji wizji zdrowej planety ogłoszono trzy najważniejsze działania na rzecz zerowego poziomu zanieczyszczeń:

1. Strategia chemiczna na rzecz zrównoważonego rozwoju — w celu lepszej ochrony przed chemikaliami,
2. Przegląd środków mających na celu rozwiązanie problemu zanieczyszczeń z dużych instalacji przemysłowych — w celu zapewnienia spójności z polityką klimatyczną, energetyczną i gospodarką o obiegu zamkniętym,
3. Plan działania na rzecz zerowego zanieczyszczenia wody, powietrza i gleby — zakłada lepsze monitorowanie zanieczyszczenia powietrza, wody, gleby oraz produktów konsumpcyjnych, informowanie o tych zanieczyszczeniach, zapobieganie im oraz usuwanie ich skutków [2].

W ramach planu działania na rzecz zerowego zanieczyszczenia Komisja uruchomiła dziewięć projektów przewodnich i 33 kluczowe działania mające na celu zapobieganie zanieczyszczeniom i ich ograniczanie. Wszystkie raporty zostały omówione na konferencji interesariuszy Zero Pollution, która odbyła się 14 grudnia 2022 r. W poniższym tekście przyjrzymy się bardziej szczegółowo już podjętym, jak i przyszłym krokom w ramach planu działania na rzecz zerowego zanieczyszczenia wody, powietrza i gleby.

Skutki zanieczyszczeń na zdrowie człowieka

W Europejskim Zielonym Ładzie wymaga się od państw Unii Europejskiej pilnych działań, ponieważ zanieczyszczenie środowiska może powodować raka, chorobę niedokrwienną serca, obturacyjną chorobę płuc, udary, schorzenia psychiczne i neurologiczne, a także cukrzycę. Pomimo widocznych postępów w 2015 r. zanieczyszczenie środowiska nadal było przyczyną około 9 mln przedwczesnych zgonów na świecie (16 proc. wszystkich zgonów). Jest to trzykrotnie więcej niż łącznie powodują AIDS, gruźlica i malaria. Każdego roku w UE zanieczyszczenie odpowiada za co ósmy zgon. Istnieją znaczne różnice między państwami członkowskimi, przy czym poziom przedwczesnych zgonów wynosi około 5-6 proc. na północy i 12-14 proc. na południu i wschodzie Europy.

Walka z zanieczyszczeniem to również walka o sprawiedliwość i równość, bo najbardziej narażone na niebezpieczeństwo są osoby należące do grup szczególnie wrażliwych. Są to:

• dzieci, w przypadku których zanieczyszczenia mogą mieć poważne długoterminowe szkody
  dla ich rozwoju,
• osoby chore,
• osoby starsze,
• osoby z niepełnosprawnościami,
• osoby żyjące w gorszych warunkach społeczno-ekonomicznych.

Na całym świecie kraje o niskim i średnim dochodzie najmocniej odczuwają ciężar chorób związanych z degradacją środowiska: odnotowuje się tam niemal 92 proc. zgonów spowodowanych zanieczyszczeniem.

Skutki zanieczyszczeń a kondycja środowiska

Zanieczyszczenia powietrza, wody i gleby wraz ze zmianami w użytkowaniu gruntów i mórz, nadmiernej eksploatacji zasobów naturalnych, zamiany klimatu i występowania inwazyjnych gatunków obcych, stanowią główne czynniki utraty różnorodności biologicznej. W znacznym stopniu przyczyniają się do trwającego masowego wymierania gatunków. Obecnie zanieczyszczenia zagrażają istnieniu ponad 1 mln z szacowanych 8 mln gatunków roślin i zwierząt żyjących na naszej planecie, a sytuacja z każdym dniem się pogarsza.

Argumenty za walką z zanieczyszczeniami

Korzyści ekonomiczne i społeczne przemawiające za podjęciem działań niwelujących zanieczyszczenia są oczywiste. Zauważono, że w UE zanieczyszczenie powietrza przekłada się na koszty i straty w obszarze zdrowia i gospodarki rzędu 330–940 mld EUR rocznie. Są to m.in. koszty spowodowane utraconymi dniami roboczymi, opieki zdrowotnej, związane z utratą plonów i uszkodzeniami budynków, natomiast roczne nakłady wszystkich środków unijnych mających na celu poprawienie jakości powietrza wynoszą łącznie 70–80 mld EUR. Rosnące zapotrzebowanie na towary i usługi powodujące mniejsze zanieczyszczenie, niesie ze sobą nowe możliwości rynkowe i rozwój innowacji. Działanie na rzecz zwalczenia zanieczyszczenia jest teraz również wyrazem solidarności i troski międzypokoleniowej.

Eliminacja zanieczyszczeń wody, powietrza i gleby 

Eliminacja zanieczyszczeń obejmuje:

1. dążenie do osiągnięcia zerowego poziomu emisji zanieczyszczeń,
2. poprawę naszego zdrowia i samopoczucia, 
3. życie z poszanowaniem ograniczeń naszej planety,
4. eliminację zanieczyszczeń z produkcji i konsumpcji.
   
   

1. Dążenie do osiągnięcia zerowego poziomu emisji zanieczyszczeń

Wizja zerowego zanieczyszczenia do 2050 r. zakłada ograniczenie zanieczyszczenia powietrza, wody i gleby do poziomów, które nie są już uznawane za szkodliwe dla zdrowia i naturalnych ekosystemów, tworząc dzięki temu środowisko wolne od toksyn.

Kluczowe cele przyspieszenia redukcji zanieczyszczeń do 2030 r.

W niniejszym planie działania określono kluczowe założenia mające przyspieszyć ograniczenie zanieczyszczenia do 2030 r.:

• poprawa jakości powietrza o 55 proc. w celu zmniejszenia liczby przedwczesnych zgonów spowodowanych zanieczyszczeniem powietrza,
• poprawa jakości wody o 50 proc. poprzez ograniczenie ilości odpadów i plastikowych odpadów w morzu oraz mikroplastiku wprowadzanego do środowiska o 30 proc.,
• poprawa jakości gleby o 50 proc. poprzez ograniczenie strat składników pokarmowych i zużycia pestycydów chemicznych,
• zmniejszenie o 25 proc. ekosystemów UE, w których zanieczyszczenie powietrza zagraża różnorodności biologicznej;
• zmniejszenie o 30 proc. udziału osób przewlekle dotkniętych hałasem komunikacyjnym,
• znaczne zmniejszenie wytwarzania odpadów i o 50 proc. resztkowych odpadów komunalnych.

Kluczowa jest nie tylko neutralność UE, ale także zmiana priorytetów w walce na rzecz eliminacji zanieczyszczeń. Unijna polityka ochrony środowiska powinna opierać się na zasadzie ostrożności oraz na zasadach działania zapobiegawczego, naprawiania szkody u źródła i na zasadzie „zanieczyszczający płaci”. Teraz jest odpowiedni moment, aby przemyśleć kwestię produkcji i transportu towarów oraz usług. W sytuacji, gdy w pełni nie można zapobiegać zanieczyszczeniom, należy je zminimalizować, a powiązane z tym straty zrekompensować.

2. Poprawa naszego zdrowia i samopoczucia

W celu poprawy ochrony zdrowia publicznego, Komisja Europejska wdroży bardziej dostosowane unijne normy jakości powietrza do zaleceń WHO, w zakresie zwalczania zanieczyszczenia powietrza u źródła, m.in. w rolnictwie, przemyśle, transporcie, budownictwie i energetyce. Nadrzędną inicjatywą będzie zmniejszenie nierówności w zakresie zdrowia oraz wspieranie różnorodnych działań na rzecz eliminacji zanieczyszczeń w miastach.

Przykłady planowanych zmian:

• Aby ograniczyć poziom emisji amoniaku, jednego z największych prekursorów pyłu drobnego (PM2,5) ułatwione zostanie wprowadzenie do obrotu alternatywnych pasz i ich dodatków, zmiana gospodarowania obornikiem i stosowanych nawozów, a jeśli będzie taka potrzeba, również wprowadzenie kolejnego prawodawstwa w celu ograniczenia emisji amoniaku.
• W kwestii chemikaliów, UE zaproponuje kroki stopniowego wycofywania najbardziej szkodliwych chemikaliów zaburzających funkcjonowanie układu hormonalnego i substancji trwałych w produktach konsumpcyjnych, minimalizowanie wszystkich substancji potencjalnie niebezpiecznych w gospodarce i społeczeństwie.
• Kolejnym problemem do rozwiązania są zanieczyszczenia powietrza i hałas komunikacyjny pochodzący z transportu. Rozważa się, czy istnieje potrzeba ograniczenia emisji PM2,5 i nanocząstek pochodzących ze wszystkich rodzajów silników spalinowych i hamulców w pojazdach konwencjonalnych i elektrycznych. Aby lepiej zwalczać hałas u źródła, w planach przewidziana jest regulacja opon, pojazdów drogowych, kolei i samolotów, również urządzeń zewnętrznych uciążliwych dla otoczenia. Priorytetem miejskim ma się stać wdrożenie lub rozbudowa ekologicznego transportu publicznego. Zmianom ma ulec sektor materiałów budowlanych i produktów konsumpcyjnych, systemy ciepłownicze i chłodnicze, bezpieczeństwo i higiena pracy (BHP).
  
  
• W odniesieniu do zanieczyszczenia powietrza pochodzącego z budynków już poczyniono postępy w zakresie stopniowego wycofywania ogrzewania na węgiel i olej opałowy, ale wyzwaniem nadal jest zanieczyszczenie pochodzące ze spalania biomasy. Najpóźniej do początku 2024 r. UE będzie w dalszym ciągu wspierać przejście na czystszą energię i czystsze ogrzewanie gospodarstw domowych w krajach sąsiadujących.
  
  
• Od stycznia 2023 r. zmieniona dyrektywa w sprawie wody pitnej ma przyczyniać się do zapewnienia jeszcze czystszej wody. Ma zapewnić wyższy poziom ochrony zdrowia ludzkiego dzięki bardziej rygorystycznym normom jakości wody. Zakłada ona wprowadzenie dodatkowych parametrów jakości wód kąpieliskowych, a także stały monitoring istotnych dla zdrowia parametrów dotyczących ścieków, aby lepiej być przygotowanym na nowe zagrożenia epidemiologiczne.
• W celu poprawy samopoczucia psychicznego i fizycznego promowane będą obszary oczyszczone z zanieczyszczeń jako potencjalne publiczne tereny zielone, szersza działalność na rzecz bioróżnorodności i zapewnienie równego dostępu do zielonej infrastruktury wszystkim mieszkańcom miasta.
  
  

3. Życie z poszanowaniem ograniczeń naszej planety

Promowanie eliminacji zanieczyszczeń we wszystkich regionach UE stanie się nadrzędnym celem. Pomiar wdrożonych inicjatyw na rzecz walki z zanieczyszczeniami będzie postawą do nagradzania najlepszych wyników i przyznania nagrody Zielonego Regionu Roku. Obywatele będą mogli w przyszłości sprawdzać postępy, a dzięki nowym możliwościom turystyki i biznesu, aktywnie uczestniczyć w redukcji emisji zanieczyszczeń.

Przykłady planowanych zmian:

• Państwa członkowskie będą promowały zrównoważone i efektywne zużycie wody, zniechęcały do zanieczyszczania wody oraz przedstawiały sprawiedliwe społecznie rachunki za wodę wszystkim użytkownikom i podmiotom zanieczyszczającym z branży przemysłu, rolnictwa, a także gospodarstw domowych. UE będzie też wspierała lepsze monitorowanie i ograniczanie zanieczyszczenia wód powierzchniowych i gruntowych.
• Konieczne jest ograniczenie ilości tworzyw sztucznych i innych odpadów, hałasu podwodnego oraz substancji zanieczyszczających morza i oceany. Komisja będzie pracować z państwami członkowskimi nad ustanowieniem unijnych wartości progowych dotyczących maksymalnych poziomów hałasu podwodnego pochodzącego z transportu morskiego, prac budowlanych, pogłębiania i innych działań na morzu.
  
  
• Usunięcie składników odżywczych ze ścieków, poprawienie jakości wody i uzdatnianie oczyszczonych osadów oraz wody do ponownego wykorzystania, wspieranie rolnictwa z obiegiem zamkniętym będzie wpisane w dyrektywę dotyczącą oczyszczania ścieków komunalnych [3].
  
  
• W strategii o bioróżnorodności, wpisane będzie ograniczenie zanieczyszczenie powietrza, wody i gleby spowodowane pestycydami, zmniejszając do 2030 r. o 50 proc. ich ogólne stosowanie. W tym celu ma pomóc stosowanie integrowanej ochrony roślin, przegląd dyrektywy w sprawie zrównoważonego stosowania pestycydów, promowanie praktyk agroekologicznych, w tym rolnictwa ekologicznego, oraz unikanie stosowania pestycydów chemicznych na obszarach wrażliwych. Pozwoli to ograniczyć koszt oczyszczania wody pitnej i zmniejszenie zależności od pestycydów. Co więcej, promowane będą innowacyjne praktyki ograniczające wykorzystywanie pestycydów i nawozów, tak aby do 2030 r. 75 proc. gleb było zdrowych, a do 2050 r. zanieczyszczenie gleby nie stanowiło zagrożenia dla zdrowia i środowiska.
  
  
• Zgodnie z szacunkami obecnie 2,8 mln terenów w UE może być zanieczyszczonych, z czego 390 000 ma wymagać remediacji. Istotne jest, aby wszystkie państwa członkowskie prowadziły rejestr terenów zanieczyszczonych, intensyfikowały starania w celu remediacji tych terenów i określiły kryteria dekontaminacji. Unijne wytyczne obejmować będą również plan odbudowy ekosystemów o zdegradowanych glebach, wytyczne dotyczące paszportu bezpiecznego, zrównoważonego i objętego obiegiem zamkniętym użytkowania wydobytych gleb. Powszechna ma się stać wiedza na temat publicznych i prywatnych opcji finansowania w zakresie identyfikacji, badań i remediacji zanieczyszczonych gleb.
  
  
• Unia Europejska będzie wspierać globalną i regionalną transgraniczną współpracę w zakresie wody, dążyć do globalnego wdrożenia konwencji o ochronie i użytkowaniu cieków transgranicznych i jezior międzynarodowych, wzmacniać zrównoważone zarządzanie oceanami, aby były czyste i zdrowe.
  
  
• Istotnym punktem będą wspólne pomiary basenów morskich i zwalczanie różnych rodzajów zanieczyszczeń. Na liście priorytetów znalazło się usuwanie historycznych zanieczyszczeń (częściowo jest to związane z II wojną światową) w dorzeczach rzek i morzach, które stwarzają zagrożenie dla ekosystemów wodnych i zdrowia ludzi. Zacieśniona zostanie współpraca z państwami trzecimi w ramach zwalczania odpadów morskich, uregulowana zostanie kwestia zrzutów do morza ze statków wyposażonych w systemy oczyszczania gazów spalinowych.
  
  

4. Eliminacja zanieczyszczeń z produkcji i konsumpcji

W tej kategorii celem przewodnim Komisji Europejskiej będzie ułatwienie wyborów, które prowadzą do eliminacji zanieczyszczeń. Sektor publiczny i prywatny będzie zobligowany do eliminacji zanieczyszczeń poprzez rozszerzenie dostępnych opcji zbliżonych do poziomu „zero odpadów”. Szczególny nacisk kładzie się na produkty i usługi oznaczone certyfikatem ekologicznym UE (tzw. Euroliść – znak ekologiczny, świadczący o gwarancji pochodzenia i wysokiej jakości). Wymagane są bardziej zrównoważone systemy przemysłowe, czystsze technologie, modele biznesowe i nawyki konsumpcyjne skłaniające do mniejszego zanieczyszczenia, wdrożenie zasady „zanieczyszczający płaci” i jeszcze większe rozszerzenie odpowiedzialności producenckiej.

Zanieczyszczenia powietrza, wody i gleby z ponad 52 000 największych instalacji przemysłowych w UE reguluje dyrektywa w sprawie emisji przemysłowych. Uzależnia ona przyznawanie pozwoleń dla instalacji przemysłowych od zgodności instalacji z najlepszą dostępną techniką (BAT) np. dla termicznego przekształcania odpadów, co przez ostatnie lata skłoniło duże obiekty do stopniowego zmniejszenia emisji. Dzięki temu zakłady energetycznego spalania obecnie emitują siedem razy mniej czynników zanieczyszczenia powietrza niż 20 lat temu. Mimo zmian przemysł nadal odpowiada za szkody wynikające z zanieczyszczenia środowiska o wartości szacowanej na blisko 100 mld Euro rocznie, dlatego Nowe Obserwatorium Innowacji objęte dyrektywą w sprawie emisji przemysłowych, przyspieszy wprowadzanie czystych technik. Będzie wykorzystana digitalizacja, która wprowadzi sztuczną inteligencję, cyfrowe bliźniaki i uczenie maszynowe. Nowy plan działania w zakresie technologii przemysłowych o obiegu zamkniętym posłuży dostarczeniu dowodów i zaproponowaniu programów inwestycyjnych.

Zmianom ulegną także chemikalia, materiały i produkty, aby były bardziej bezpieczne, a ich cykl życia był nietoksyczny. Celem inicjatywy w zakresie polityki zrównoważonych produktów będzie zagwarantowanie, aby produkty wprowadzane do obrotu w UE były bardziej przyjazne dla środowiska a odpady konsumpcyjne zminimalizowane. Wdrożona zostanie strategia farmaceutyczna dla Europy oraz przewiduje się określone rozwiązania w zakresie zanieczyszczeń spowodowanych mikrodrobinami plastiku, trwałymi zanieczyszczeniami organicznymi w odpadach i substancjami per- i polifluoroalkilowymi (PFAS) w produktach.

Aby zachęcić konsumentów do wybierania produktów i usług o mniejszym zanieczyszczeniu, Komisja zwróci się do publicznych i prywatnych podmiotów posiadających certyfikat ekologiczny UE o „zobowiązanie się do eliminacji zanieczyszczeń”. Dotyczyć to będzie zarówno stacjonarnych sklepów, jak i działalności internetowych, a ich identyfikacja będzie się opierała na przejrzystych oświadczeniach.

Stopniowo odejdzie się od zasady „zanieczyszczenia za darmo” na rzecz wdrożenia praktyki „zanieczyszczający płaci” [4]. Komisja rozważy kolejne kroki w sprawie opodatkowania energii, co ma na celu zachęcenie użytkowników do wybierania źródeł powodujących mniejsze zanieczyszczenie.

Rozporządzenie w sprawie rtęci zostanie ponownie przejrzane, którego głównym celem będzie zaprzestanie stosowania amalgamatu w stomatologii, handlu i produkcji lamp zawierających ten pierwiastek.

Pod lupę wzięte są awarie przemysłowe, odpowiadające za wprowadzenie do środowiska dużych emisji zanieczyszczeń. Zmiany, jakie nastąpiły na przestrzeni ostatnich 10 lat w około 12 000 niebezpiecznych zakładów UE, skutkują wystąpieniu mniej niż 30 poważnymi awariami rocznie. Komisja będzie dalej konsolidować swoje wsparcie dla państw członkowskich, na przykład w zakresie oceny ryzyka związanego z zakładami i skutków awarii.

Na arenie międzynarodowej UE będzie nadal wspierać prace nad najlepszymi dostępnymi technikami (BAT), zaproponuje ambitny plan monitoringu wywozu odpadów, ich unieszkodliwiania oraz ograniczenia, które w sposób szkodliwy wpływają na środowisko i zdrowie ludzi w państwach trzecich. Na przykład pojazdy wycofane z eksploatacji będzie się oznaczać, tak aby zaprzestać ich nielegalnemu wwozowi do państw nienależących do OECD. UE będzie również w dalszym ciągu współpracować z kluczowymi państwami w celu zwalczania nielegalnego handlu odpadami.

Wnioski

W momencie, gdy UE postawiła sobie za cel osiągnięcie neutralności klimatycznej do 2050 r., pojawił się plan działania na rzecz zerowego zanieczyszczenia powietrza, wody i gleby. Nastała wtedy potrzeba przejścia na model czystej gospodarki o obiegu zamkniętym, konieczność ochrony różnorodności biologicznej oraz zapewnienie zdrowego, nietoksycznego środowiska dla wszystkich obywateli.

Dotychczasowy plan działania UE przyczynił się do zmniejszenia zanieczyszczenia powietrza i zanieczyszczenia pestycydami. Jednak poziom zanieczyszczenia środowiska jest nadal zbyt wysoki. W innych obszarach, takich jak hałas, zanieczyszczenie substancjami odżywczymi lub wytwarzanie odpadów komunalnych, postęp utknął w martwym punkcie. Wyniki pokazują, że jeśli UE ma osiągnąć cele w zakresie redukcji zanieczyszczeń do 2030 r., konieczne są znacznie silniejsze działania, poprzez przyjęcie nowych przepisów dotyczących przeciwdziałania zanieczyszczeniom i lepsze wdrażanie istniejących. A jaka jest wizja, dla zerowego poziomu zanieczyszczeń do 2050 roku?

[1] Plan działania na rzecz zerowego zanieczyszczenia https://environment.ec.europa.eu/strategy/zero-pollution-action-plan_en [dostęp: 2023-04-18]

[2] Komunikat Komisji Do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego I Komitetu Regionów Empty Droga do zdrowej planety dla wszystkich „Plan działania UE na rzecz eliminacji zanieczyszczeń wody, powietrza i gleby” https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/HTML/?uri=CELEX:52021DC0400&from=EN [dostęp: 2023-04-18]

[3] Dyrektywa (UE) 2016/2284 w sprawie redukcji krajowych emisji niektórych rodzajów zanieczyszczeń atmosferycznych, zmiany dyrektywy 2003/35/WE oraz uchylenia dyrektywy 2001/81/WE, tzw. Dyrektywa NEC https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/HTML/?uri=CELEX:32016L2284&from=PL  [dostęp: 2023-04-18]

[4] art. 191²⁴⁵ ust. 2 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (Dz.U.2004.90.864/2) [Cele polityki w dziedzinie środowiska naturalnego] brzmi:

Polityka Unii w dziedzinie środowiska stawia sobie za cel wysoki poziom ochrony, z uwzględnieniem różnorodności sytuacji w różnych regionach Unii. Opiera się na zasadzie ostrożności oraz na zasadach działania zapobiegawczego, naprawiania szkody w pierwszym rzędzie u źródła i na zasadzie „zanieczyszczający płaci”.