Każdego roku do oceanów dostaje się nawet 14 680 000 ton plastikowych odpadów. Biorąc pod uwagę czas rozkładu tworzyw sztucznych, odpady, które przedostały się do środowiska przyrodniczego zostają w nim na dziesiątki, a nawet setki lat. Pod wpływem czynników takich jak na przykład promieniowanie słoneczne, odpady rozpadają się na mikroplastikowe cząsteczki, które odnajdywane są w owocach morza, powietrzu, wodzie pitnej, soli czy miodzie. Ich wpływ na organizm człowieka nie jest jeszcze znany, jednak wiadome jest, że spożycie odpadów plastikowych jest częstym powodem śmierci zwierząt żyjących w wodach słodkich i słonych. Największy problem z nieodpowiednim zagospodarowywaniem odpadów plastikowych mają kraje afrykańskie oraz państwa południowej Azji. Na mniejszą skalę problem ten jest również obecny w Europie. Europejska Organizacja Najwyższych Organów Kontroli współpracując z najwyższymi organami kontroli z Polski, Albanii, Bułgarii, Węgier, Malty, Mołdawii, Północnej Macedonii, Portugalii, Rumunii, Serbii, Słowacji i Turcji przeprowadziła audyty, które miały na celu skontrolowanie jakie kroki w stronę lepszego zarządzania odpadami plastikowymi wykonuje każdy z krajów. Wynikiem badań jest raport “Joint Report on Management of Plastic Waste in Europe” [1], który odnosi się do ustawodawstwa, rozwiązań organizacyjnych, przyjętych polityk oraz rezultatów widocznych w gospodarowaniu odpadami z tworzyw sztucznych w badanych krajach. Jego celem było określenie wspólnych wniosków i zachęcenie do solidarnej współpracy w dążeniu do poprawy jakości środowiska przyrodniczego. Oto kilka z kluczowych wniosków raportu.

Brak spójności z prawem unijnym

Kraje będące w Unii Europejskiej zobligowane są do zapewnienia zgodności krajowych przepisów związanych z gospodarką odpadami z prawem unijnym. Spośród 12 audytowanych państw 7 z nich jest członkami UE. Spośród krajów członkowskich, aż 3 organy kontroli stwierdziły, że ich ustawodawstwo krajowe nie jest w pełni zgodne z prawem europejskim. Jednym z krajów była Polska, która terminowo nie wykonała transpozycji do krajowego prawodawstwa przepisów dotyczących opakowań i odpadów opakowaniowych.

Problemy we wdrożeniu hierarchii postępowania z odpadami

Hierarchia postępowania z odpadami porządkuje różne sposoby postępowania od najkorzystniejszych do najmniej korzystnych dla środowiska. Składa się ona kolejno z zapobiegania powstawaniu, ponownego użycia i przygotowania do ponownego użycia, recyklingu, odzysku i unieszkodliwiania.

Wszystkie audytowane kraje wprowadziły hierarchię postępowania z odpadami do swoich krajowych przepisów. W polskim ustawodawstwie można znaleźć ją w art. 17 ustawy o odpadach (Dz.U. 2022 poz. 699) [2]. Mimo to, organy kontroli 4 krajów, w tym Polski, stwierdziły, że hierarchia nie jest poprawnie wdrożona. Państwa zobowiązane są również do stworzenia własnego krajowego planu zarządzania sztucznych, mimo, że ich poprawne zagospodarowywanie jest kluczowe dla odpadami, który powinien zawierać aktualną sytuację gospodarki odpadami w kraju, kroki wymagane dla jej poprawy oraz to w jaki sposób plan wpisuje się w europejskie cele. 11 z 12 krajów wdrożyło własne plany, jednak pominęły one wyznaczenie osobnych celów dla zarządzania odpadami z tworzyw gospodarki o obiegu zamkniętym. Wyjątkiem jest ustalenie progu recyklingu opakowań z tworzyw sztucznych. Zgodnie z unijnym prawem musi być to co najmniej 22,5 proc. odpadów. W Polsce próg ten został podniesiony do 23,5 proc.

Niewydajne systemy ROP

Unia Europejska wyznaje zasadę “zanieczyszczający płaci”, co oznacza, że koszty gospodarowania odpadami powinny być pokryte przez producenta produktów, które po ich wykorzystaniu przez konsumenta stają się odpadem lub przez obywateli będących użytkownikiem końcowym produktów i bezpośrednim zanieczyszczającym. UE rozwinęło tę zasadę w system ROP – rozszerzona odpowiedzialność producenta. Aktualnie mechanizm obejmuje elektroodpady, baterie, akumulatory i pojazdy, jednak do końca 2024 roku zostanie on rozszerzony o sprzęt wędkarski, opakowania i jednorazowe plastikowe produkty. Mimo że termin na wdrożenie jeszcze nie minął, niektóre z państw uwzględniły plastikowe odpady chociaż w części w swoich systemach ROP. Przykładowo w Polsce opłaty uiszczają przedsiębiorcy, którzy nie osiągnęli wymaganych poziomów recyklingu i odzysku plastikowych opakowań. W kraju funkcjonuje także opłata recyklingowa za torebki foliowe. Z wyjątkiem Albanii, która ustanowiła system ROP w swoich przepisach, lecz go nie wdrożyła, we wszystkich pozostałych audytowanych krajach mechanizm funkcjonuje w ustalony przez państwo sposób. Organy kontroli w kilku krajach, w tym w Polsce, stwierdziły jednak, że wdrożone systemy nie funkcjonują w wydajny sposób.

Brak zachęty do ekologicznego projektowania

Szacuje się, że ponad 80 proc. wpływu produktu na środowisko jest decydowane podczas jego projektowania. Lepiej opracowany produkt może być bardziej wytrzymały, łatwiejszy w naprawie, a także może pozwalać na szybkie i efektywne rozłożenie produktu na części w celu odzysku materiałów.
UE zachęca do ekologicznego podejścia do produkcji produktów i opakowań, jednak tylko 5 badanych krajów nawiązuje do niego w swoim ustawodawstwie, przy czym Polska nie jest jednym z nich. Mimo że Minister Klimatu i Środowiska powziął kroki w stronę przygotowania rekomendacji dla ekologicznego projektowania opakowań, są one w bardzo początkowej fazie. Jak stwierdziła polska Najwyższa Izba Kontroli, brak rekomendacji może negatywnie wpływać na możliwości osiągania rosnącego minimalnego poziomu recyklingu, ponieważ około 70 proc. plastikowych opakowań dostępnych w polskich marketach, ze względu na kombinacje różnych materiałów, jest trudne w recyklingu.

Segregacja odpadów to nie wszystko

Oddzielne zbieranie odpadów z różnych materiałów poprawia możliwości przygotowywania ich do ponownego użytku, recyklingu i innych procesów pozwalających na odzysk materiałów z odpadów. Kraje członkowskie UE powinny wykonywać kroki, które pozwolą im na osiąganie wymaganych dla kilku rodzajów odpadów progów recyklingu, które regularnie są zwiększane. System powinien obejmować co najmniej papier, tworzywa sztuczne, metale i szkło, które pochodzą z budynków mieszkalnych oraz z innych źródeł, o ile wytwarzane odpady są zbliżone do tych z domostw. Jak wskazuje raport 11 z 12 audytowanych krajów prowadzi segregację odpadów na wskazane grupy. Dodatkowo niektóre z nich wprowadziły osobne kategorie. W Polsce są to odpady zmieszane i biodegradowalne. Mimo możliwości segregacji, kolejno w latach 2016, 2017 i 2018 aż 68, 56 i 62 proc. ogółu wytworzonych odpadów trafiło do grupy zmieszanej, co świadczy o braku efektywności systemu w kraju.

Zebranie posegregowanych odpadów to jednak nie wszystko. Wyzwanie stanowi separacja odpadów bezpośrednio w zakładach recyklingu, która jest bardzo złożona. Mimo że frakcja komunalna stanowi jedynie 10 proc. generowanej w UE całkowitej masy wytworzonych odpadów, ich recykling jest trudny ze względu na zróżnicowany skład oraz dużą liczbę producentów. Dodatkowo zakłady recyklingu w UE nie posiadają wystarczającej wydajności dla ilości dostarczanych im odpadów z tworzyw sztucznych. Około 50 proc. plastikowych odpadów przekazanych do recyklingu eksportowana jest poza granice UE, co zaprzecza idei samowystarczalności wspólnoty.

Brak wdrożenia systemów depozytowych

Kolejnym rozwiązaniem, które może pomóc w gospodarowaniu odpadami z tworzyw sztucznych jest system depozytowy. Polega on na oddawaniu przez konsumentów opakowań po zużytych produktach w odpowiednio wyznaczonych do tego miejscach, na przykład sklepach czy automatach. W systemie zbiórce poddawane są zarówno opakowania wielokrotnego użycia, jak i jednorazowe. Na produkty nakładana jest kaucja, która doliczana jest do ceny zakupionego produktu. W momencie oddania opakowania klientowi zwracana jest dopłacona przez niego kwota. Żaden z audytowanych krajów nie prowadzi systemu depozytowego dla tworzyw sztucznych. W raporcie EUROSAI zwrócono uwagę, że Polski Minister Klimatu i Środowiska rozważał możliwość wprowadzenia tego rozwiązania dla opakowań, jednak żadne konkretne kroki nie zostały jeszcze wykonane. Sytuacja uległa zmianie w czerwcu 2022 roku, kiedy ogłoszono, że w 2023 roku ruszy w Polsce system kaucyjny obejmujący jednorazowe i wielorazowe butelki szklane o pojemności do 1,5 litra, butelki z tworzyw sztucznych do 3 litrów oraz puszki aluminiowe do 1 litra. Projekt ustawy ze wszystkimi szczegółami ma być przedstawiony jeszcze w czerwcu 2022 roku. Na ten moment można jednak stwierdzić, że kaucja będzie stała dla wszystkich rodzajów opakowań, co pomoże obywatelom lepiej zrozumieć funkcjonowanie systemu. Program oprócz oczywistych korzyści środowiskowych pozwoli również zmienić społeczne postrzeganie produktów, zwracając uwagę na ich wartość i możliwości ponownego wykorzystania. Aby jednak mógł powstać nowoczesny system kaucyjny, należy zapewnić powrót zebranych odpadów do producentów tak, by posłużyły jako surowiec do tworzenia nowych opakowań. Występują jednak obawy, że mogą one być wywożone za granice, nie przyczyniając się do tworzenia gospodarki o obiegu zamkniętym w kraju.

Pomysły ponad faktycznymi działaniami

W 2019 roku w Polsce ustanowiona została “Mapa drogowa transformacji w kierunku gospodarki o obiegu zamkniętym” [3]. Przedstawiała ona model ekonomiczny oparty na maksymalnym wykorzystaniu istniejących zasobów oraz wskazała działania mające na celu zmniejszenie konsumpcji zasobów naturalnych. Mimo że przedstawiała ona kluczowe elementy dla redukcji produkcji odpadów, głównie były one jedynie pomysłami i propozycjami, nie zaś konkretnymi planami. Dodatkowo Najwyższa Izba Kontroli stwierdziła, że część zatwierdzonych w mapie projektów nadal była w fazie przygotowawczej. Nie został również opracowany sposób oceny projektów, które już zostały wdrożone, co uniemożliwia określenie skuteczności mapy.

Braki w edukacji dotyczącej zapobiegania powstawania odpadów

Ważnym krokiem do minimalizacji odpadów z tworzyw sztucznych jest uświadamianie ludzi o skutkach ich nieekologicznych działań oraz jakie zmiany mogą wprowadzić, aby zminimalizować swój wpływ na środowisko przyrodnicze. We wszystkich audytowanych krajach inicjatywy edukacyjne wystąpiły w różnych formach i skali. Częstymi rozwiązaniami była organizacja ekologicznych wydarzeń, warsztatów, rozdawanie ulotek, plakatów oraz rozpowszechnianie filmów i stron internetowych. W przypadku Polski były to jednak głównie materiały informujące o segregacji odpadów, nie o tym w jaki sposób zapobiegać ich powstawaniu.

Dobre praktyki

Mimo że stworzony przez EUROSAI raport wskazuje na występowanie wielu problemów w gospodarce odpadami w badanych krajach, organy kontrolujące 8 państw zidentyfikowały kilka dobrych praktyk. W 2019 w stolicy Polski miejsce miał Warszawski Miesiąc Recyklingu, któremu towarzyszyło utworzenie dziesięciu automatów przyjmujących plastikowe i szklane butelki po napojach oraz puszki w zamian za zniżki do kawiarni, bilety do kina, naturalne kosmetyki i inne upominki. Wymienioną inicjatywą była również akcja “Kraków bez plastiku”, która zachęcała mieszkańców do podejmowania dziesięciu ekologicznych nawyków takich jak między innymi: kupowanie produktów w opakowaniach szklanych lub metalowych, rezygnacja z używania jednorazowych talerzyków, kubków, sztućców i słomek czy kupowanie odzieży z naturalnych materiałów.

Gospodarka o obiegu zamkniętym w badanych przez EUROSAI krajach jest bardziej zagadnieniem teoretycznym niż praktycznym. Rosnące ilości odpadów z tworzyw sztucznych są problemem globalnym, z którym w różnym stopniu zmaga się każde z państw.

[1] Raport EUROSAI “Joint Report on Management of Plastic Waste in Europe” https://www.nik.gov.pl/plik/id,25757,vp,28530.pdf [dostęp: 05-07-2022]

[2] Art. 17 Ustawy z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach (Dz.U. 2022 poz. 699) brzmi:
1. Wprowadza się następującą hierarchię sposobów postępowania z odpadami:
1) zapobieganie powstawaniu odpadów;
2) przygotowywanie do ponownego użycia;
3) recykling;
4) inne procesy odzysku;
5) unieszkodliwianie.

2. W celu stworzenia zachęt do stosowania hierarchii sposobów postępowania
z odpadami wykorzystuje się instrumenty ekonomiczne i inne środki.

3. Przykładowe instrumenty ekonomiczne i inne środki, które mają zachęcać do stosowania hierarchii sposobów postępowania z odpadami, są określone w załączniku nr 4a do ustawy.

[3] Mapa drogowa transformacji w kierunku gospodarki o obiegu zamkniętym
https://gozwpraktyce.pl/regulacja/mapa-drogowa/ [dostęp: 05-07-2022]