My, ludzie, jesteśmy gatunkiem, który zmienia Ziemię jak żaden inny. Mamy ogromny wpływ na niemal wszystkie inne gatunki, które dzielą z nami tę planetę, i na ich siedliska. Środowisko przyrodnicze Europy ponosi konsekwencje długotrwałej eksploatacji i zanieczyszczania. Natura nieustannie zaopatruje nas w żywność, ubrania, leki, miejsca schronienia, energię i inne zasoby, ale ekosystemy nie są niewyczerpanym zasobem. Jakie rodzaje działalności człowieka szkodzą środowisku najbardziej oraz w jaki sposób możemy zatrzymać i odwrócić trwający proces zaniku bioróżnorodności?

Jak rolnictwo wpływa na przyrodę Europy?

Rolnictwo wywiera największą presję na przyrodę. Według Eurostatu blisko 40 proc. gruntów UE jest wykorzystywanych na potrzeby produkcji żywności. Podczas gdy tradycyjne rolnictwo umożliwiało współistnienie zróżnicowanej grupy gatunków roślin i zwierząt z uprawami, zmiany w kierunku intensyfikacji i specjalizacji, zachodzące w rolnictwie od 1950 r., przyczyniły się do znacznej utraty bioróżnorodności. Zwiększone stosowanie nawozów, pestycydów i systemów irygacyjnych w rolnictwie oraz intensywna modyfikacja gruntów to najważniejsze oddziaływania negatywnie wpływające na lokalne rośliny i zwierzęta, zwłaszcza ptaki. Zanieczyszczenie powodowane przez środki ochrony roślin, zwane też pestycydami, jest główną przyczyną niepokojącego spadku liczebności ptaków owadożernych i ptaków krajobrazu rolniczego. Szczególnie silnie wpływa również na owady zapylające – pszczoły, trzmiele i motyle (pestycydy i nawozy oddziałują negatywnie także na około 80 proc. spośród 576 żyjących w Europie gatunków motyli). Ponadto, fragmentacja gruntów i odwadnianie terenów na potrzeby rolnictwa, niszczą siedliska, w których ptaki, gady i małe ssaki zwykle znajdowały schronienie, żywiły się i rozmnażały.

Zanieczyszczenie środowiska często wiążemy z przemysłem, transportem i produkcją energii, które rzeczywiście są istotne, lecz niemal 50 proc. presji na środowisko związanych z zanieczyszczeniem ma swoje źródło w postaci emisji rolniczych do powietrza, wody i gleby. Rolnictwo jest też głównym źródłem powodującym zanieczyszczenie wód powierzchniowych i wody gruntowej, a to wpływa na wiele ekosystemów.

Urbanizacja

Kolejnym czynnikiem wywierającym silny negatywny wpływ na środowisko przyrodnicze jest urbanizacja, przy czym – co może być zaskoczeniem – większość szkód nie wynika już z przekształcania terenów przyrodniczych w obszary miejskie (11 proc. negatywnych oddziaływań), ale z aktywności sportowej, turystycznej i rekreacyjnej (25 proc. negatywnych oddziaływań wywieranych przez miasta), wznoszenia budynków i przekształcenia obszarów zurbanizowanych (około 10 proc. negatywnych oddziaływań wywieranych przez miasta na wiele gatunków, które przywykły do życia w siedliskach miejskich). W ostatnich dziesięcioleciach, fragmentację siedlisk i niszczenie krajobrazów powodują również drogi, linie kolejowe, zapory i innego rodzaju infrastruktura. Ruch drogowy zabija dzikie zwierzęta lub zaburza ich funkcjonowanie. Gleby, jako ważne rezerwuary różnorodności biologicznej, są niszczone przez zabudowywanie gruntów, w tym szczelne pokrywanie ich asfaltem i betonem. Znaczną część linii brzegowej Europy modyfikuje się na potrzeby turystyki, pozostawiając niewiele miejsca na zachowanie siedlisk morskich i przybrzeżnych w stanie nienaruszonym. Niszczone są obszary lęgowe ptaków morskich.

Według raportu EEA urbanizacja i działania związane z rekreacją stanowią 13 proc. wszystkich raportowanych negatywnych oddziaływań na obszarach lądowych i 48 proc. wszystkich negatywnych oddziaływań wykazywanych dla obszarów morskich.

Niezrównoważona gospodarka leśna, łowiecka i rybacka

Niezrównoważona gospodarka leśna, łowiecka i rybacka stanowi 11 proc. wszystkich negatywnych oddziaływań. Niemal wszystkie lasy Europy zostały przekształcone przez działalność człowieka. Nawet po ponownym zalesieniu przyroda lasów zarządzanych przez człowieka jest inna. Na przykład negatywny wpływ na siedliska może mieć mniejsze zróżnicowanie gatunkowe i wiekowe drzew. Usuwanie martwych i starych drzew oraz zmniejszanie powierzchni starodrzewów oddziałuje na wiele gatunków owadów, ptaków, płazów, gadów, nietoperzy i małych ssaków. Pomimo wszystkich stosowanych środków ochrony wciąż obserwujemy w Europie lokalne wylesienia i zręby zupełne, za którymi nie idą nowe nasadzenia.

Według badań, które obejmują 26 krajów europejskich, co roku na naszym kontynencie w wyniku polowań giną 52 miliony dzikich ptaków. Ponadto wielu gatunkom, zwłaszcza ptakom i ssakom, zagraża nielegalne zabijanie, a dodatkowe zagrożenie stanowią zdziczałe i wolno żyjące koty oraz psy. Przez połowy uszczupleniu ulegają populacje ryb, podobnie jak ssaków morskich, takich jak delfin zwyczajny i morświn, które czasami padają ofiarą przyłowu.

Aktywne spędzanie wolnego czasu

Nawet wtedy, gdy próbujemy cieszyć się otaczającą nas przyrodą, nieumyślnie „niszczymy” lub szkodzimy siedliskom i gatunkom wokół nas. Wiele form aktywnego spędzania wolnego czasu, takich jak sporty uprawiane na świeżym powietrzu, lotnictwo rekreacyjne, latanie dronami, spacerowanie powodują szkody w środowisku przyrodniczym. Dla wielu gatunków szkodliwe są również zanieczyszczenie hałasem i światłem, wynikające z aktywności człowieka.

Inwazyjne gatunki obce

Czasami celowo, czasami przez przypadek Europejczycy przywożą na nasz kontynent nowe gatunki roślin i zwierząt. Zdarza się, że przejmują one kontrolę nad rodzimymi siedliskami i zaburzają funkcjonowanie ekosystemów, dlatego są nazywane inwazyjnymi gatunkami obcymi. Jednymi z najbardziej szkodliwych inwazyjnych gatunków obcych są norka amerykańska, nutria i szop pracz, które polują na europejskie ptaki, oraz mundżak chiński, który pasie się na siedliskach podszytu leśnego. Żebropław, zawleczony najpierw do Morza Czarnego w wodzie balastowej statków, wyniszczył niektóre populacje ryb.

Zmiany klimatu

Zmiany klimatu stanowią największe narastające zagrożenie dla przyrody – wprowadzają poważne zmiany w warunkach życia wielu organizmów przez podwyższenie temperatury powietrza, zmiany w rozkładzie opadów oraz częściej występujące ekstremalne zjawiska pogodowe, takie jak ulewne deszcze, burze, fale upałów i susze. To skutkuje przesunięciem zasięgów wielu gatunków oraz zmianami w ich sezonowości, a także w składzie zbiorowisk gatunków. Jesteśmy świadkami lokalnego i regionalnego wymierania gatunków, a także przemieszczania się gatunków na północ i na wyższą wysokość nad poziomem morza. Gatunkami najbardziej dotkniętymi przez susze i zmiany w rozkładzie opadów są płazy, ptaki i nietoperze. Nasila się ocieplenie, zakwaszenie i odtlenienie oceanów, co zagraża siedliskom morskim. Aby zapobiegać tym zjawiskom konieczne jest podjęcie działań związanych z ograniczeniem emisji oraz rozwojem alternatywnych źródeł pozyskiwania energii. Nie możemy jednak tego robić bez uwzględnienia wpływu na bioróżnorodność. W niektórych przypadkach produkcja energii odnawialnej może być bowiem szkodliwa dla siedlisk i gatunków. Na przykład turbiny wiatrowe mogą stwarzać zagrożenie dla nietoperzy i ptaków, które mogą zderzać się z łopatami, a zapory na rzekach i jeziorach mogą blokować transport osadów i wędrówki prowadzone przez ryby migrujące.

Co ciekawe, produkcja i konsumpcja w Europie, które są wyższe niż średnia światowa, przyczyniają się do degradacji środowiska w innych częściach Ziemi. Na przykład ponad połowa śladu ekologicznego związanego z wykorzystywaniem obszarów lądowych i wód przez Europejczyków jest zostawiana poza obszarem Europy, włączając w to ślad wynikający z produkcji towarów importowanych do UE i konsumowanych przez Europejczyków. Naukowcy z Międzyrządowej Platformy Naukowo‑Politycznej ds. Różnorodności Biologicznej i Usług Ekosystemowych (IPBES) [1] około 75 proc. środowiska lądowego i 40 proc. środowiska morskiego w skali światowej uległo poważnym przekształceniom. Ponieważ różnorodność biologiczna na świecie się zmniejsza, a globalny ślad ekologiczny [2]  już przekracza potencjał biologiczny planety, deficyt ekologiczny Europy może spowodować zmniejszenie kapitału przyrodniczego, utratę bioróżnorodności i załamanie się ekosystemów w innych częściach świata. Europa może również odegrać pozytywną rolę poprzez wdrażanie praktyk chroniących środowisko naturalne.

Jak możemy odbudować przyrodę Europy?

W sprostaniu wyzwaniom związanym z degradacją przyrody pomóc mają nowe ambitne strategie takie jak: nowa Strategia UE na rzecz bioróżnorodności na okres do 2030 r. [3], Strategia „Od pola do stołu” [4] oraz Strategia UE w zakresie adaptacji do zmian klimatu [5], Strategia leśna UE do roku 2030 [6] – wszystkie one stanowią kluczowe elementy Europejskiego Zielonego Ładu [7], który nakreśla długoterminowe dążenie UE, aby do roku 2050 stać się pierwszym kontynentem neutralnym dla klimatu z gospodarką respektującą zasady zrównoważonego rozwoju. Zielony Ład jest również wspierany przez inne inicjatywy, w tym m.in. Plan działania UE dotyczący gospodarki o obiegu zamkniętym [8], Strategię w zakresie chemikaliów [9] i Plan działania na rzecz eliminacji zanieczyszczeń [10]. Ponadto prawodawstwo dotyczące środowiska wspierają również przepisy dotyczące eko‑projektowania i ograniczenia stosowania produktów jednorazowego użytku z tworzyw sztucznych.

Strategia na rzecz bioróżnorodności ma odwrócić proces zaniku różnorodności biologicznej w ciągu najbliższej dekady. Ma ona na celu wzmocnienie i powiększenie sieci obszarów chronionych, ustalenie planu odbudowy przyrody oraz zagwarantowanie, że ekosystemy pozostaną w dobrej kondycji i odporne na zmiany klimatu, a także wysoce bioróżnorodne i że będą spełniały wiele korzystnych funkcji, niezbędnych dla dobrobytu i dobrostanu obywateli [11]. Strategia „Od pola do stołu” ma doprowadzić do ograniczenia zużycia chemicznych pestycydów w rolnictwie o połowę oraz promować mniej inwazyjne praktyki rolnicze, w tym ograniczenia stosowania nawozów o co najmniej 20 proc.

Pierwszym krokiem w odbudowie przyrody jest jej ochrona. Działania ochronne obejmujące ponad 2 000 gatunków są ujęte w prawodawstwie unijnym, na przykład w dyrektywach ptasiej i siedliskowej [14]. Sednem tych dyrektyw jest unijna sieć obszarów chronionych Natura 2000, największa tego rodzaju sieć na świecie. Obejmuje ona 18 proc. obszaru lądowego i 8 proc. terytorium morskiego UE. Sieć Natura 2000 obejmuje miejsca rozrodu i odpoczynku rzadkich i zagrożonych gatunków, ale też niektóre rzadkie siedliska.

Celem nowej unijnej strategii na rzecz bioróżnorodności [3] jest zwiększenie obszaru chronionego do co najmniej 30 proc. obszaru lądowego UE i 30 proc. otaczających mórz do roku 2030. Działania ochronne będą się koncentrowały na lasach pierwotnych i starodrzewach oraz innych bogatych w węgiel ekosystemach, takich jak torfowiska i siedliska łąkowe. Ponadto, mając na celu rozwój różnorodności biologicznej i odbudowę ekosystemów, strategia przewiduje posadzenie do roku 2030 co najmniej 3 miliardów drzew. Więcej lasów ma być również zarządzanych z uwzględnieniem praktyk przyjaznych dla bioróżnorodności. Strategia na rzecz bioróżnorodności zakłada również przywrócenie przynajmniej 25 000 km swobodnie płynących rzek do roku 2030 przez usunięcie barier, stworzenie przepławek dla ryb migrujących i przywrócenie transportu osadów. Ważnym elementem tych prac jest też odtwarzanie równin zalewowych i terenów podmokłych.

Podczas gdy powyższe rozwiązania wymagają intensywnie zarządzanych procesów odbudowy przyrody, o tyle tzw. przywracanie dzikości (ang. rewilding) jest nowszym, bardziej naturalnym podejściem. Polega ono na tym, że poprzez identyfikację przestrzeni, w których wspierane są procesy naturalne, umożliwia się przyrodzie samoleczenie, dzięki czemu może ona ponownie zacząć rządzić się swoimi prawami. Inicjatywy takie jak Rewilding Europe [12] mają na celu zwiększenie bioróżnorodności Europy właśnie w ten sposób. Dziś istnieje już osiem dużych obszarów, na których przyroda w ten sposób powraca do swojego stanu pierwotnego. Są zlokalizowane w Bułgarii, Chorwacji, Niemczech, Polsce, Portugalii, Rumunii, Szwecji i we Włoszech i służą m.in. przywróceniu wolno żyjących populacji żubra w rumuńskich Karpatach Południowych oraz ochrony sępa płowego i kasztanowatego w Rodopach w Bułgarii, czy rysia euroazjatyckiego w północno-zachodniej Polsce.

Chcąc chronić przyrodę musimy również zasadniczo zmienić sposób produkcji i konsumpcji żywności oraz energii elektrycznej, podejście do rozwoju miast, w których żyjemy, i sposobów spędzania w nich czasu, a także to, w jaki sposób przemieszczamy się i transportujemy towary. Działalność rolnicza i inne praktyki gospodarowania terenem stanowią najsilniejsze negatywne oddziaływania wpływające na przyrodę, a sposób użytkowania łąk i pastwisk ma szczególnie duży wpływ na owady zapylacze, ptaki krajobrazu rolniczego i siedliska półnaturalne. Odbudowie bioróżnorodności może sprzyjać zwiększenie udziału rolnictwa ekologicznego o jedną czwartą, zmniejszenie zużycia pestycydów o połowę do roku 2030 i przekształcenie niektórych gruntów rolnych w krajobrazy o wysokiej różnorodności. Choć ochrona takich przestrzeni jest coraz lepsza, to jednak rosnąca liczba mieszkańców miast sprawia, że wciąż w naszym otoczeniu dominuje tzw. szara infrastruktura (budynki, drogi, parkingi itp.). Strategia ochrony bioróżnorodności wzywa obywateli do opracowywania planów zazieleniania miast, tworzenia i łączenia miejskich parków, ogrodów, łąk i gospodarstw rolnych, tworzenia pokrytych przez rośliny dachów i ścian oraz sadzenia wzdłuż ulic drzew i żywopłotów czy tworzenie w miastach obszarów przyjaznych dla owadów zapylających. Ponadto Komisja Europejska zaprezentowała Plan działania na rzecz eliminacji zanieczyszczeń [10], odnoszący się do wód, atmosfery i gleb. Cele obejmują 50‑procentowe zmniejszenie utraty substancji biogennych przez ograniczenie odpływu azotu i fosforu z nawozów, przy jednoczesnej ochronie żyzności gleb. Dodatkowo Strategia „Od pola do stołu” na rzecz sprawiedliwego, zdrowego i przyjaznego dla środowiska systemu zaopatrzenia w żywność również ograniczy stosowanie pestycydów.

Ciekawym aspektem jest również wspieranie bioróżnorodności zamorskich obszarów UE. Na ponad 150 zamorskich wyspach UE znajduje się ponad 20 proc. światowych raf koralowych i lagun o bogatej różnorodności biologicznej często bardzo podatnej na inwazyjne gatunki obce oraz wpływ działalności człowieka i skutki zmian klimatu. Inicjatywa BEST – bioróżnorodność i usługi ekosystemowe na europejskich terytoriach zamorskich [13] – ma na celu wspieranie ochrony bioróżnorodności i zrównoważonego korzystania z usług ekosystemowych w najbardziej oddalonych regionach UE oraz krajach i terytoriach zamorskich. Obecnie projekty BEST wspierają starania na rzecz ochrony przyrody na terytoriach UE na całym świecie, od Amazonii i regionu Karaibów do Makaronezji i regionów polarnych.

Czy ekonomiczny rachunek środowiska może pomóc ocalić świat przyrody?

Czy oszacowanie wartości ekonomicznej środowiska przyrodniczego może być pomocne w jego ochronie? Według Światowego Forum Ekonomicznego mniej więcej połowa światowego produktu krajowego brutto (PKB) jest umiarkowanie lub silnie zależna od środowiska przyrodniczego, a ze względu na globalne połączenia handlowe przychody z tym związane nie są głównie osiągane w krajach, które wytwarzają najwięcej produktów rolnych w skali światowej. W zmianie sposobu, w jaki unijne gospodarki traktują bioróżnorodność nie chodzi tylko o uzgodnienie dobrych założeń koncepcyjnych, lecz także o ich przyjęcie przez inne instytucje międzynarodowe – na przykład Światową Organizację Handlu a następnie egzekwowanie. Ostatecznie to od zaangażowania państw i ich przywódców uzależniona jest alokacja wystarczającej ilości zasobów na walkę z utratą bioróżnorodności. Potrzebujemy skoordynowanych działań na olbrzymią skalę.

Z utratą bioróżnorodności wiążą się również nierówności społeczne. Po pierwsze, między państwami istnieje nierówność w sile oddziaływania oraz w odczuwaniu skutków. Handel sprawia, że są miejsca, gdzie ślad ekologiczny powodowany przez człowieka przewyższa lokalny potencjał biologiczny przyrody, umożliwiający kompensację tego śladu. Z perspektywy globalnej, oznacza to, że przez możliwość handlu bogatsze państwa napędzają utratę bioróżnorodności na całym świecie. Tylko nieliczne kraje swój wysoki wskaźnik rozwoju społecznego osiągają proporcjonalnie do swojego udziału w światowym potencjale biologicznym.

Po drugie, mamy różnice w obrębie społeczeństwa. Najuboższe warstwy społeczne są narażone na poniesienie najwyższych kosztów utraty bioróżnorodności związanej z handlem, ponieważ to one w swym codziennym funkcjonowaniu są najbardziej zależne od środowiska przyrodniczego. Po trzecie, istnieje także nierówność międzypokoleniowa wynikająca z szybkości zmian zachodzących na świecie. EEA wskazuje, że jeśli opóźnimy działania na rzecz ochrony bioróżnorodności o dekadę, koszty ustabilizowania utraty bioróżnorodności ulegną podwojeniu, a szansa zachowania podobnego poziomu bioróżnorodności do tego, który mamy dzisiaj, przepadnie.

Raport Dasgupty [14] sugeruje, że zarówno my jako jednostki, jak również my jako państwa musimy się przestawić na pomiar naszego bogactwa i postępu ekonomicznego rezygnując z parametrów przychodu lub poziomu rozwoju działalności uwzględnionych w PKB. Proponuje, abyśmy mierzyli nasz postęp na podstawie bogactwa inkluzywnego, które obejmuje kapitał naturalny. Idea ta została zawarta w przyjętym przez ONZ nowym systemie rachunków ekonomicznych środowiska.

Synergia, jako klucz do sukcesu

Jest wiele kwestii, którym musimy stawić czoła chroniąc bioróżnorodność i dążąc do rozwoju gospodarczego, lecz nie budzi wątpliwości, że ludzkość musi nauczyć się na nowo, w jaki sposób dawać również przestrzeń naturze do jej rozwoju. Wciąż robimy w tym zakresie za mało. Częściowo z powodu ograniczonych zasobów, a częściowo dlatego, że tradycyjne sposoby podejścia do ochrony przyrody (zwłaszcza ustanawianie ochrony gatunkowej i rezerwatów przyrody) nie są wystarczające by naprawić szkody. By pomóc „odrodzić się” różnorodności biologicznej szczególnie na szeroko pojętych obszarach wiejskich. Chociaż obecnie w debacie politycznej ochrona klimatu zyskuje na znaczeniu, nie możemy zapomnieć, że kwestia łagodzenia zmian klimatu i adaptacji do nich oraz kwestia ochrony różnorodności biologicznej nie mogą być sobie przeciwstawiane. Kluczem do sukcesu jest synergia, jaką może dać połączenie działań mających przeciwdziałać zmianom klimatu i utracie bioróżnorodności. Musimy również zmienić sposób zaspokajania ludzkich potrzeb i pragnień, aby zapewnić, że gospodarka światowa będzie funkcjonować z poszanowaniem ograniczeń naszej planety. Może to wymagać znacznie wyraźniejszego uwidocznienia wartości ekonomicznej przyrody i zapewnienia, że wartość ta będzie brana pod uwagę. Aby ograniczyć obciążenie środowiska przyrodniczego, zatrzymać utratę różnorodności biologicznej i ją odbudować, Europa będzie musiała działać na wszystkich frontach, przekształcić swoje systemy zaopatrzenia w energię, żywność i transport – i będzie musiała to zrobić wraz z partnerami na całym świecie. Warto również pamiętać, że my wszyscy codziennie podejmujemy decyzje, które mają wpływ na środowisko przyrodnicze, możemy zatem być częścią tej zmiany. Od czego więc zacząć? Może na sam początek warto zastanowić się jaka jest wartość środowiska i jak ją rozumieć.

^{Opracowanie na podstawie raportu Europejskiej Agencji Środowiska (EEA) „Przyroda Europy” 2021 r. Link do pełnej wersji raportu https://www.eea.europa.eu/pl/publications/sygnaly-eea-2021-przyroda-europy  [dostęp: 2023-03-28]}

[1] Międzyrządowa Platforma Naukowo‑Polityczna ds. Różnorodności Biologicznej i Usług Ekosystemowych (IPBES) https://ipbes.net/global‑assessment  [dostęp: 2023-03-28]

[2] Ślad ekologiczny (ecological footprint) to wskaźnik, który pozwala odpowiedzieć na pytanie: ile naturalnych zasobów planety jest zużywane na potrzeby ludzkiej działalności? Ślad ekologiczny można porównać do tego, ile miejsca na lądzie i na morzu jest dostępna na potrzeby człowieka. Jeśli ślad ekologiczny populacji przekracza potencjał biologiczny regionu, mówimy wtedy o deficycie ekologicznym danego obszaru – zapotrzebowanie człowieka na towary i usługi, które powinno zapewnić środowisko naturalne, przekracza to, co może zapewnić dany region.

Ślady ekologiczne mogą być obliczane dla poszczególnych osób, grup osób (takich jak naród) oraz działań (takich jak wytwarzanie produktu). Ślad ekologiczny osoby oblicza się przez zsumowanie ilości zasobów zużywanych przez tę osobę (określanych w tonach rocznie), która dzielona jest przez plon konkretnego obszaru lądowego lub morskiego (roczna ilość ton na hektar), przypadającego na daną osobę. Ślad ekologiczny grupy ludzi, takich jak miasto czy naród, jest po prostu sumą śladu ekologicznego wszystkich mieszkańców tego miasta lub narodu.

Definicja za https://gozwpraktyce.pl/slownik/slad-ekologiczny/  [dostęp: 2023-03-28]

Ślad ekologiczny – wskaźnik umożliwiający oszacowanie zużycia zasobów naturalnych w stosunku do możliwości ich odtworzenia przez Ziemię. Stanowi podstawę analizy zapotrzebowania człowieka na zasoby naturalne biosfery. Porównywana jest ludzka konsumpcja zasobów naturalnych ze zdolnością planety Ziemi do ich regeneracji. Ślad ekologiczny to szacowana liczba hektarów powierzchni lądu i morza potrzebna do rekompensacji zasobów zużytych na konsumpcję i absorpcję odpadów. Ślad mierzony jest w globalnych hektarach (gha) na osobę.

Definicja za https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%9Alad_ekologiczny  [dostęp: 2023-03-28]

[3] Unijna Strategia na rzecz bioróżnorodności do 2030 r.

https://www.eea.europa.eu/policy-documents/eu-biodiversity-strategy-for-2030-1 [dostęp: 2023-03-28]

https://environment.ec.europa.eu/strategy/biodiversity-strategy-2030_pl   [dostęp: 2023-03-28]

[4] Unijna Strategia „Od pola do stołu” https://ec.europa.eu/food/farm2fork_en  [dostęp: 2023-03-28]

[5] Strategia UE w zakresie adaptacji do zmian klimatu https://climate.ec.europa.eu/eu-action/adaptation-climate-change_en  [dostęp: 2023-03-28]

[6] Strategia leśna UE do roku 2030 https://environment.ec.europa.eu/strategy/forest-strategy_pl  [dostęp: 2023-03-28]

[7] Europejski Zielony Ład https://commission.europa.eu/strategy-and-policy/priorities-2019-2024/european-green-deal_en  [dostęp: 2023-03-28]

[8] Plan działania UE dotyczący gospodarki o obiegu zamkniętym https://environment.ec.europa.eu/topics/circular-economy/first-circular-economy-action-plan_en  [dostęp: 2023-03-28]

[9] Unijna Strategia w zakresie chemikaliów https://environment.ec.europa.eu/strategy/chemicals-strategy_pl   [dostęp: 2023-03-28]

[10] Plan działania na rzecz eliminacji zanieczyszczeń https://environment.ec.europa.eu/strategy/zero-pollution-action-plan_pl  [dostęp: 2023-03-28]

[11] Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:31992L0043&from=PL  [dostęp: 2023-03-28]

[12] Inicjatywa Rewilding Europe https://rewildingeurope.com   [dostęp: 2023-03-28]

[13] Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego I Rady (UE) 2021/783 z dnia 29 kwietnia 2021 r. ustanawiające Program działań na rzecz środowiska i klimatu (LIFE) i uchylające rozporządzenie (UE) nr 1293/2013 (Tekst mający znaczenie dla EOG)
https://sip.lex.pl/akty-prawne/dzienniki-UE/rozporzadzenie-2021-783-ustanawiajace-program-dzialan-na-rzecz-srodowiska-i-69442971  [dostęp: 2023-03-28]

[14] The Economics of Biodiversity: The Dasgupta Review https://assets.publishing.service.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/962785/The_Economics_of_Biodiversity_The_Dasgupta_Review_Full_Report.pdf  [dostęp: 2023-03-28]