Zanieczyszczenie związkami PFAS jest tematem szeroko dyskutowanym na całym świecie, bo dotyczy zasobów wodnych (w tym wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi), gleby, powietrza i żywności. Komisja Europejska w najnowszej dyrektywie [1] stawia wymogi w kwestii oznaczania tych związków i określa terminy, kiedy mają zacząć obowiązywać.

Co kryje się pod skrótem PFAS?

PFAS (perfluoroalkylated substances) to produkowane przemysłowo związki chemiczne, pochodne węglowodorów cechujące się trwałymi wiązaniami fluoru i węgla, stabilnością termiczną oraz dobrą rozpuszczalnością. Grupa tych substancji obejmuje około 5000 związków, z których dwoma najlepiej poznanymi są PFOS (kwas perfluorooktanosulfonowy) i PFOA (kwas perfluorooktanowy). Ze względu na stabilność, właściwości hydrofobowe, hydrofilowe i oleofobowe (mają wyjątkową właściwość odpychania cząsteczek tłuszczu i wody), PFAS są powszechnie wykorzystywane w różnych gałęziach przemysłu oraz wielu wyrobach codziennego użytku znacząco podnosząc komfort naszego życia, ale jednocześnie szkodząc naszemu zdrowiu. Jak wynika z badań naukowych PFAS zaburzają gospodarkę hormonalną w tym m.in. szkodliwie działają na rozrodczość, mogą powodować wady wrodzone i obniżać odporność, są potencjalnie kancerogenne, a także trudne do wyeliminowania ze środowiska przyrodniczego.

PFAS stosuje się w produkcji kosmetyków, sprzętu kuchennego (w tym nieprzywierające powłoki naczyń kuchennych), opakowań do żywności, wodoodpornych tekstyliów czy pianek wodoodpornych. Obecne są także w środkach polerujących do podłóg, farbach, środkach do obróbki papieru czy elementach elektronicznych. Znajdziemy je również w wielu opakowaniach do żywności, zwłaszcza typu fast-food.

Związki perfluorowane (PFAS) wnikają do organizmu ludzkiego m.in. drogą pokarmową. Ale nie tylko – krążą również w powietrzu, przedostają się do wód i gleby. Ponieważ związki perfluorowane mają zdolność bioakumulacji (informacja za: EPA, Agencja Ochrony Środowiska Stanów Zjednoczonych), znajduje się je na całym świecie we krwi zwierząt lądowych i morskich, a także w ludzkiej krwi i mleku.

W 2009 r. substancje PFAS zostały wpisane na listę trwałych zanieczyszczeń organicznych, a ich niekorzystny wpływ na organizm ludzki jest ciągłym tematem analiz naukowych.

Gdzie gromadzą się PFAS?

Największe skupiska zanieczyszczeń PFAS zostały zidentyfikowane w wodach powierzchniowych i gruntowych sąsiadujących z przedsiębiorstwami zajmującymi się przemysłem chemicznym, produkcją tekstyliów czy rafinacją ropy naftowej, a także w sąsiedztwie dzikich wysypisk oraz składowisk odpadów, i miejsc dotkniętych pożarem bądź tam, gdzie odbywały się ćwiczenia przeciwpożarowe. Chemikalia te stały się poważnym problemem również dla przedsiębiorstw wodociągowych. Ich obecność w ściekach jest nieunikniona, a oczyszczalnie nie są wyposażone w technologię ich usuwania, dlatego substancje te po prostu zostają w wodzie i są ponownie wprowadzane do obiegu wodnego.

Kiedy doczekamy się wody pitnej wolnej od PFAS?

Już w 2006 roku Unia Europejska podjęła pewne środki bezpieczeństwa względem PFAS – produkcja i stosowanie najbardziej niebezpiecznego związku – perfluorooktanosulfonianu (PFOS) zostało ograniczone Dyrektywą 2006/122/WE [2], a podobna decyzja jest rozważana również dla kwasu perfluorooktanowego (PFOA). Niemniej jednak na całym świecie związki te dalej są stosowane.

Wiele krajów, w tym szczególnie USA, Australia, ale i kraje europejskie wypowiedziały wojnę PFAS. Dania jako pierwsza zdecydowała się na odważne kroki i w lipcu 2020 r. wprowadziła w swoim kraju zakaz stosowania PFAS w tekturowych i papierowych opakowaniach dla żywności. Szansą na powszechne uregulowanie kwestii PFAS w Europie stała się wydana w 23 grudnia 2020 r. Dyrektywa 2020/2184 [3] w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi.

Głównym celem Dyrektywy 2020/2184 jest poprawa bezpieczeństwa wody pitnej i zwiększenie zaufania konsumentów do wody kranowej (wielokrotnie tańszej od wody butelkowanej, ponadto eliminującej użycie pojemnika z tworzywa sztucznego). Nowa regulacja znacząco podnosi poprzeczkę w obszarze jakości wody pitnej – m.in. wprowadza konieczność badań na obecność w wodzie kolejnych substancji niebezpiecznych, takich jak m.in farmaceutyki, bisfenol A oraz PFAS. Zawiera również nowe wytyczne w zakresie technologii monitorowania jakości wody i jej uzdatniania.

W art. 13 pkt 7 Dyrektywa 2020/2184 stanowi, że nie później niż w dniu 12 stycznia 2024 r. Komisja Europejska ustanowi wytyczne techniczne dotyczące metod analizy do celów monitorowania substancji per- i polifluoroalkilowych przy zastosowaniu parametrów „PFAS Ogółem” i „Suma PFAS”, w tym również granice wykrywalności, wartości parametryczne oraz częstotliwość pobierania próbek. Okres przejściowy dotyczący regulacji stężenia PFAS obowiązuje do 12 stycznia 2026 r.

Ponadto zgodnie z Załącznikiem III Dyrektywy 2020/2184 obejmującym Specyfikacje dla analizy parametrów Państwa członkowskie UE muszą zapewnić, aby metody analizy stosowane do celów monitorowania i wykazywania zgodności z niniejszą dyrektywą, z wyjątkiem mętności, były walidowane i dokumentowane zgodnie z normą EN ISO/IEC 17025 [4] lub innymi równorzędnymi normami przyjętymi na poziomie międzynarodowym.

Spełnienie wymagań nowej dyrektywy w sektorze gospodarki wodno-ściekowej z pewnością będzie się wiązało z wdrożeniem nowych rozwiązań analitycznych, a co za tym idzie doposażenia laboratoriów w dodatkowy sprzęt. Zagrożenie dla ludzkiego zdrowia oraz kondycji ekosystemów ze strony zanieczyszczeń PFAS wydaje się być na tyle poważne, że warto ten wysiłek podjęć.

[1]  Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2020/2184 z dnia 16 grudnia 2020 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/HTML/?uri=CELEX:32020L2184&from=PL [dostęp: 2022-04-19]

[2]  Dyrektywa 2006/122/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 grudnia 2006 r. zmieniająca po raz trzydziesty dyrektywę Rady 76/769/WE w sprawie zbliżenia przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych państw członkowskich odnoszących się do ograniczeń we wprowadzaniu do obrotu i stosowaniu niektórych substancji i preparatów niebezpiecznych (sulfonianów perfluorooktanu) https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32006L0122&from=EN [dostęp: 2022-04-19]

[3]  Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2020/2184 z dnia 16 grudnia 2020 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/HTML/?uri=CELEX:32020L2184&from=PL [dostęp: 2022-04-19]

[4] Norma EN ISO/IEC 17025 https://www.iso.org.pl/uslugi-zarzadzania/wdrazanie-systemow/laboratoria-i-jednostki-inspekcyjne/iso-17025/ [dostęp: 2022-04-19]