Czy woda pitna będzie wolna od PFAS?

Zanieczyszczenie związkami PFAS jest tematem szeroko dyskutowanym na całym świecie, bo dotyczy zasobów wodnych (w tym wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi), gleby, powietrza i żywności. Komisja Europejska w najnowszej dyrektywie [1] stawia wymogi w kwestii oznaczania tych związków i określa terminy, kiedy mają zacząć obowiązywać.

Co kryje się pod skrótem PFAS?

PFAS (perfluoroalkylated substances) to produkowane przemysłowo związki chemiczne, pochodne węglowodorów cechujące się trwałymi wiązaniami fluoru i węgla, stabilnością termiczną oraz dobrą rozpuszczalnością. Grupa tych substancji obejmuje około 5000 związków, z których dwoma najlepiej poznanymi są PFOS (kwas perfluorooktanosulfonowy) i PFOA (kwas perfluorooktanowy). Ze względu na stabilność, właściwości hydrofobowe, hydrofilowe i oleofobowe (mają wyjątkową właściwość odpychania cząsteczek tłuszczu i wody), PFAS są powszechnie wykorzystywane w różnych gałęziach przemysłu oraz wielu wyrobach codziennego użytku znacząco podnosząc komfort naszego życia, ale jednocześnie szkodząc naszemu zdrowiu. Jak wynika z badań naukowych PFAS zaburzają gospodarkę hormonalną w tym m.in. szkodliwie działają na rozrodczość, mogą powodować wady wrodzone i obniżać odporność, są potencjalnie kancerogenne, a także trudne do wyeliminowania ze środowiska przyrodniczego.

PFAS stosuje się w produkcji kosmetyków, sprzętu kuchennego (w tym nieprzywierające powłoki naczyń kuchennych), opakowań do żywności, wodoodpornych tekstyliów czy pianek wodoodpornych. Obecne są także w środkach polerujących do podłóg, farbach, środkach do obróbki papieru czy elementach elektronicznych. Znajdziemy je również w wielu opakowaniach do żywności, zwłaszcza typu fast-food.

Związki perfluorowane (PFAS) wnikają do organizmu ludzkiego m.in. drogą pokarmową. Ale nie tylko – krążą również w powietrzu, przedostają się do wód i gleby. Ponieważ związki perfluorowane mają zdolność bioakumulacji (informacja za: EPA, Agencja Ochrony Środowiska Stanów Zjednoczonych), znajduje się je na całym świecie we krwi zwierząt lądowych i morskich, a także w ludzkiej krwi i mleku.

W 2009 r. substancje PFAS zostały wpisane na listę trwałych zanieczyszczeń organicznych, a ich niekorzystny wpływ na organizm ludzki jest ciągłym tematem analiz naukowych.

Gdzie gromadzą się PFAS?

Największe skupiska zanieczyszczeń PFAS zostały zidentyfikowane w wodach powierzchniowych i gruntowych sąsiadujących z przedsiębiorstwami zajmującymi się przemysłem chemicznym, produkcją tekstyliów czy rafinacją ropy naftowej, a także w sąsiedztwie dzikich wysypisk oraz składowisk odpadów, i miejsc dotkniętych pożarem bądź tam, gdzie odbywały się ćwiczenia przeciwpożarowe. Chemikalia te stały się poważnym problemem również dla przedsiębiorstw wodociągowych. Ich obecność w ściekach jest nieunikniona, a oczyszczalnie nie są wyposażone w technologię ich usuwania, dlatego substancje te po prostu zostają w wodzie i są ponownie wprowadzane do obiegu wodnego.

Kiedy doczekamy się wody pitnej wolnej od PFAS?

Już w 2006 roku Unia Europejska podjęła pewne środki bezpieczeństwa względem PFAS – produkcja i stosowanie najbardziej niebezpiecznego związku – perfluorooktanosulfonianu (PFOS) zostało ograniczone Dyrektywą 2006/122/WE [2], a podobna decyzja jest rozważana również dla kwasu perfluorooktanowego (PFOA). Niemniej jednak na całym świecie związki te dalej są stosowane.

Wiele krajów, w tym szczególnie USA, Australia, ale i kraje europejskie wypowiedziały wojnę PFAS. Dania jako pierwsza zdecydowała się na odważne kroki i w lipcu 2020 r. wprowadziła w swoim kraju zakaz stosowania PFAS w tekturowych i papierowych opakowaniach dla żywności. Szansą na powszechne uregulowanie kwestii PFAS w Europie stała się wydana w 23 grudnia 2020 r. Dyrektywa 2020/2184 [3] w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi.

Głównym celem Dyrektywy 2020/2184 jest poprawa bezpieczeństwa wody pitnej i zwiększenie zaufania konsumentów do wody kranowej (wielokrotnie tańszej od wody butelkowanej, ponadto eliminującej użycie pojemnika z tworzywa sztucznego). Nowa regulacja znacząco podnosi poprzeczkę w obszarze jakości wody pitnej – m.in. wprowadza konieczność badań na obecność w wodzie kolejnych substancji niebezpiecznych, takich jak m.in farmaceutyki, bisfenol A oraz PFAS. Zawiera również nowe wytyczne w zakresie technologii monitorowania jakości wody i jej uzdatniania.

W art. 13 pkt 7 Dyrektywa 2020/2184 stanowi, że nie później niż w dniu 12 stycznia 2024 r. Komisja Europejska ustanowi wytyczne techniczne dotyczące metod analizy do celów monitorowania substancji per- i polifluoroalkilowych przy zastosowaniu parametrów „PFAS Ogółem” i „Suma PFAS”, w tym również granice wykrywalności, wartości parametryczne oraz częstotliwość pobierania próbek. Okres przejściowy dotyczący regulacji stężenia PFAS obowiązuje do 12 stycznia 2026 r.

Ponadto zgodnie z Załącznikiem III Dyrektywy 2020/2184 obejmującym Specyfikacje dla analizy parametrów Państwa członkowskie UE muszą zapewnić, aby metody analizy stosowane do celów monitorowania i wykazywania zgodności z niniejszą dyrektywą, z wyjątkiem mętności, były walidowane i dokumentowane zgodnie z normą EN ISO/IEC 17025 [4] lub innymi równorzędnymi normami przyjętymi na poziomie międzynarodowym.

Spełnienie wymagań nowej dyrektywy w sektorze gospodarki wodno-ściekowej z pewnością będzie się wiązało z wdrożeniem nowych rozwiązań analitycznych, a co za tym idzie doposażenia laboratoriów w dodatkowy sprzęt. Zagrożenie dla ludzkiego zdrowia oraz kondycji ekosystemów ze strony zanieczyszczeń PFAS wydaje się być na tyle poważne, że warto ten wysiłek podjęć.

[1]  Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2020/2184 z dnia 16 grudnia 2020 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/HTML/?uri=CELEX:32020L2184&from=PL [dostęp: 2022-04-19]

[2]  Dyrektywa 2006/122/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 grudnia 2006 r. zmieniająca po raz trzydziesty dyrektywę Rady 76/769/WE w sprawie zbliżenia przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych państw członkowskich odnoszących się do ograniczeń we wprowadzaniu do obrotu i stosowaniu niektórych substancji i preparatów niebezpiecznych (sulfonianów perfluorooktanu) https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32006L0122&from=EN [dostęp: 2022-04-19]

[3]  Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2020/2184 z dnia 16 grudnia 2020 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/HTML/?uri=CELEX:32020L2184&from=PL [dostęp: 2022-04-19]

[4] Norma EN ISO/IEC 17025 https://www.iso.org.pl/uslugi-zarzadzania/wdrazanie-systemow/laboratoria-i-jednostki-inspekcyjne/iso-17025/ [dostęp: 2022-04-19]