Praca w środowisku, w którym znajdują się substancje chemiczne niesie ze sobą duże ryzyko dla życia i zdrowia pracowników, mienia oraz środowiska. Chcąc uniknąć sytuacji niebezpiecznych powinno stosować się do zasad i zaleceń, które dążą do zapewnienia sprawnego i pewnego systemu, w którym nie ma miejsca na przypadki.
Wymagania względem pracownika magazynu
Pracownikiem magazynu chemicznego może zostać wyłącznie osoba spełniająca określone wymagania, które powinny zostać odnotowane w aktach osobowych pracownika. Jednym z wymagań jest posiadanie przez zatrudnionego aktualnego orzeczenia lekarskiego z brakiem przeciwskazań do wykonywania tego rodzaju pracy, a także fakt posiadania wykształcenia co najmniej zawodowego lub ogólnego.
Przed rozpoczęciem pracy osoba powinna zostać zapoznana z materiałami znajdującymi się w w miejscu pracy oraz sposobami ich składowania, a także z kartami charakterystyki substancji. Przeszkolenie w zakresie rodzajów substancji i mieszanin chemicznych składowanych w magazynie oraz zasadami postępowania z nimi powinno również objąć sposoby udzielania pierwszej pomocy w przypadku zatrucia, oparzeń, skaleczeń i innych urazów. Odbyć powinno się także szkolenie wstępne w zakresie bhp w formie instruktażu ogólnego i stanowiskowego, w ramach którego pracownik jest zapoznawany z oceną ryzyka zawodowego na określonym stanowisku oraz z postępowaniem w sytuacjach awaryjnych. Pracownik powinien znać zasady postępowania na wypadek wystąpienia pożaru pomieszczeń magazynowych, umieć posługiwać się sprzętem przeciwpożarowym oraz dbać o jego stan i prawidłowe rozmieszczenie.
Obowiązkowo pracownik powinien zostać także wyposażony w odzież roboczą i sprzęt ochrony indywidualnej dobrany do poziomu zagrożeń.
Wyposażenie magazynu i miejsca pracy
W pomieszczeniach przeznaczonych do składowania lub stosowania materiałów niebezpiecznych pod względem pożarowym lub wybuchowym oraz w których istnieje niebezpieczeństwo wydzielania się substancji toksycznych albo tworzących z powietrzem mieszaniny wybuchowe, należy zadbać o wyposażenie w wiele różnych elementów pozwalających na bezpieczne wykonywanie wymaganych czynności. Te elementy to:
Instrukcje postępowania z materiałami niebezpiecznymi
Po pierwsze w magazynach powinny być wywieszone instrukcje określające sposób składowania, pakowania, załadunku i transportu materiałów niebezpiecznych, z którymi wszyscy pracownicy muszą się zapoznać. Osoby zatrudnione powinny być również przeszkolone przez pracodawcę w sprawie warunków, jakie muszą spełniać przed ich wejściem do pomieszczeń magazynowych.
Informacja o zakazie wstępu
Na drzwiach magazynu zamieszczona powinna być informacja zakazująca wstępu osobom postronnym. Oprócz tego drzwi powinny być otwierane na zewnątrz magazynu i wyposażone w dwa niezależne zamki.
Sprzęt gaśniczy
Magazyn powinien być także wyposażony w sprzęt gaśniczy dostosowany do grupy pożarów mogących wystąpić w obiekcie. Ilość, rodzaj i rozmieszczenie sprzętu gaśniczego powinien określić specjalista do spraw ochrony przeciwpożarowej.
Apteczka
Na wyposażeniu pomieszczenia powinna znajdować się apteczka zawierająca środki do udzielania pierwszej pomocy przedlekarskiej, określone przez lekarza profilaktyka i zgodne z zaleceniami wynikającymi z kart charakterystyki substancji niebezpiecznych. Apteczka powinna być prawidłowo wyposażona, a opiekę nad nią należy powierzyć pracownikowi przeszkolonemu w udzielaniu pierwszej pomocy.
Środki łączności
Pracownicy powinni mieć dostęp do środków łączności, tak aby w przypadku wystąpienia zagrożenia mogli się oni ze sobą porozumieć.
Natryski
Jeżeli podczas procesów pracy występuje niebezpieczeństwo oblania pracowników środkami żrącymi lub zapalenia odzieży na pracowniku, zainstalowane powinny być natryski ratunkowe. Natryski ratunkowe do obmycia całego ciała lub natryski do przemywania oczu powinny znajdować się nie dalej niż 20 m w linii poziomej od stanowisk pracy, na których występuje niebezpieczeństwo oblania lub zapalenia. Uruchomienie natrysków powinno następować samoczynnie lub przez pracownika uwzględniając jego ograniczoną sprawność. Woda wykorzystywana w natryskach powinna być nieogrzewana, a dostęp do niej powinien być zapewniony bez względu na warunki atmosferyczne.
Umywalki
Przy wyjściu z pomieszczenia, w którym odbywa się praca przy użyciu materiałów zakaźnych lub toksycznych powinny znajdować się umywalki z ciepłą wodą. Na każdych 20 jednocześnie zatrudnionych pracowników powinna znajdować się co najmniej 1 umywalka. Dostęp do umywalki powinien być zapewniony również, jeśli liczba pracowników nie przekracza 20.
Instalacja do spłukiwania ścian i podłóg
Ściany i posadzka pomieszczeń magazynowych powinny być łatwo zmywalne, a w przypadku magazynowania materiałów łatwo palnych posadzka powinna być nieiskrząca. W celu mycia magazynów pomieszczenia powinny posiadać instalację wodną do spłukiwania ścian i podłóg z zaworami czerpalnymi o odpowiedniej wydajności i wężami do spłukiwania. W posadzce umieszczona powinna być kratka odpływowa prowadząca do neutralizatora lub do zbiornika bezodpływowego w przypadku braku neutralizatora.
Wentylacja
Jeśli w pomieszczeniu magazynowym istnieje ryzyko wystąpienia awarii, w wyniku której wydzielać mogą się substancje toksyczne lub palne w ilościach mogących stworzyć zagrożenie wybuchem, w pomieszczeniu zapewniona powinna być awaryjna wentylacja wyciągowa uruchamiana od wewnątrz i z zewnątrz pomieszczenia. Wentylacja powinna zapewniać wymianę powietrza dostosowaną do przeznaczenia pomieszczeń zgodnie z właściwymi przepisami i Polskimi Normami. Nieprzekraczanie najwyższych dopuszczalnych stężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w pomieszczeniach magazynowych powinno być zapewnione poprzez wentylację grawitacyjną lub mechaniczną. Powinny one gwarantować co najmniej dziesięciokrotną wymianę powietrza na godzinę. Kierunek zasysania powietrza przez otwory wentylacyjne powinien być zgodny z kierunkiem grawitacyjnego spływu zanieczyszczeń. Wentylacja mechaniczna powinna być podciśnieniowa. Ciśnienie wewnątrz pomieszczeń powinno wynosić od 95 do 90 proc. ciśnienia atmosferycznego. Jeśli wentylacja będzie stosowana dla materiałów łatwopalnych i tworzących mieszaniny wybuchowe, instalacja ta jak i instalacja elektryczna, powinna być w wykonaniu przeciwwybuchowym. Wentylacja powinna zapewniać uzyskanie stężeń czynników w powietrzu co najwyżej 50 proc. DGW (dolna granica wybuchowości) [1]. Wentylacja powinna być każdorazowo uruchamiana przed wejściem do pomieszczeń magazynowych. Pomieszczenia powinny być również wietrzone.
Oznaczenia regałów
Powinna być przestrzegana dopuszczalna nośność regałów i podłóg, a informacja o obciążeniu umieszczona w widocznym miejscu. Rozmieszczając odczynniki na regałach, należy mieć na uwadze ich wagę – najcięższe powinny być umieszczone na najniższych półkach.
Oświetlenie o odpowiednim natężeniu
Oświetlenie sztuczne w pomieszczeniach magazynowych powinno wynosić 50-100 luksów.
Drogi ewakuacyjne
Jeśli w magazynie składowane są odczynniki, należy zwrócić uwagę na zapewnienie odpowiedniej szerokości dróg ewakuacyjnych.
Magazynowanie substancji niebezpiecznych
Przechowywanie substancji niebezpiecznych powinno odbywać się w miejscach i opakowaniach przeznaczonych do tego celu oraz odpowiednio oznakowanych. Zbiorniki, naczynia i inne opakowania służące do przechowywania materiałów niebezpiecznych powinny być wykonane z materiału niepowodującego niebezpiecznych reakcji chemicznych z ich zawartością i nieulegającego uszkodzeniu w wyniku działania znajdującego się w nich materiału niebezpiecznego. Opakowania powinny być wytrzymałe i zabezpieczone przed uszkodzeniem z zewnątrz, a także odpowiednio szczelne i zabezpieczone przed wydostawaniem się z nich niebezpiecznej zawartości lub dostaniem się do ich wnętrza innych substancji, które w kontakcie z ich zawartością mogą stworzyć dodatkowe zagrożenie. Jeśli ciecze przechowywane są w szklanych naczyniach, należy je umieścić w specjalnych opakowaniach lub koszach. Naczynia szklane o pojemności powyżej 5 litrów, w których przechowywane są toksyczne, żrące lub parzące substancje chemiczne, należy zabezpieczyć odpowiednio trwałymi, wytrzymałymi opakowaniami ochronnymi z uchwytami.
Opróżnione pojemniki po materiałach niebezpiecznych przeznaczone do wielokrotnego użycia powinny być wytrzymałe, wolne od uszkodzeń, opróżnione z resztek materiału niebezpiecznego, pozbawione opisów i etykiet po uprzednio przechowywanym środku chemicznym, zabezpieczone przed uszkodzeniem z zewnątrz.
Oznakowania znajdujące się na zbiornikach, naczyniach i opakowaniach służących do przechowywania materiałów niebezpiecznych muszą być w języku polskim. Substancje chemiczne w pojemnikach powinny być ustawione w magazynie na wyznaczonych i oznakowanych miejscach, oddzielonych od siebie i zabezpieczonych progiem. Substancje i mieszaniny chemiczne powinny być sklasyfikowane pod względem wzajemnego oddziaływania i składowania, zaopatrzone w napisy umieszczone na opakowaniach zawierające nazwę substancji czy mieszaniny, znak ostrzegawczy, napis i symbol ostrzegawczy.
Substancje powinny wypełniać pojemniki w taki sposób, aby zapewniona była wolna przestrzeń odpowiednio do możliwości termicznego rozszerzania się cieczy w warunkach przechowywania, transportu i stosowania. Stężone kwasy i ługi należy przechowywać w zamkniętych pojemnikach napełnionych nie więcej niż do 90 proc. ich pojemności. Zapewnione powinno być urządzenie do bezpiecznego pomiaru ilości cieczy zawartej w zbiorniku.
Pojemniki z kwasem azotowym należy zabezpieczyć przed możliwością nasłonecznienia.
W przypadku przechowywania ciekłego materiału niebezpiecznego należy stosować odpowiednie zabezpieczenia przed rozlewaniem i rozprzestrzenianiem się zawartości zbiornika w razie jego uszkodzenia, jak na przykład rynny czy zbiorniki rezerwowe.
Zbiorniki z ciekłymi materiałami niebezpiecznymi oraz cieczami gorącymi mogą być umieszczane nad stanowiskiem pracy lub przejściami wyłącznie w wypadkach wymuszonych przez proces technologiczny. W takich przypadkach należy stosować urządzenia chroniące przed oblaniem pracowników znajdujących się pod zbiornikami i uniemożliwić dostęp osób niepowołanych. Nad pomieszczeniami, w których znajdują się stałe zbiorniki z gazami sprężonymi, skroplonymi lub rozpuszczonymi pod ciśnieniem nie mogą być organizowane stanowiska pracy.
Magazynowanie cyjanków i substancji toksycznych
Pozostałe substancje chemiczne powinny być magazynowane oddzielnie od cyjanków. Substancje te oraz inne pozostałe substancje chemiczne toksyczne i bardzo toksyczne powinny być pobierane z magazynu przez co najmniej 2 osoby. Wejście do magazynu powinno poprzedzić uruchomienie wentylacji mechanicznej. Po upływie 10 minut od uruchomienia wentylacji można wejść do magazynu. Otwieranie magazynu, w którym składowane są te substancje, powinno być każdorazowo odnotowywane w książce magazynowej.
Wymagania względem oddzielnego magazynowania
Magazyn chemikaliów, w którym składowane są materiały łatwopalne lub których opary tworzą z powietrzem mieszaniny wybuchowe (rozpuszczalniki), powinien znajdować się w odrębnym budynku wolnostojącym. Kwasy, ługi i inne substancje chemiczne (z wyjątkiem cyjanków i substancji toksycznych lub bardzo toksycznych) mogą być przechowywane w jednym pomieszczeniu magazynowym, o ile zostaną one od siebie odpowiednio oddzielone, a pomieszczenie będzie wyposażone w instalację odprowadzającą ścieki.
Bezpieczeństwo przy rozlewaniu, rozdrabnianiu, ważeniu i rozpuszczaniu substancji
Rozlewanie, rozdrabnianie, ważenie i rozpuszczanie substancji chemicznych musi odbywać się jedynie przy użyciu sprzętu gwarantującego bezpieczne wykonanie tych czynności bez uszkodzenia opakowań. Sprzęt ten oraz naczynia wykorzystywane do rozlewania, rozdrabniania, ważenie i rozpuszczania muszą być oznakowane w sposób trwały i widoczny napisami informującymi o zawartości tych substancji i ich przeznaczeniu. Odlewanie i odmierzanie mniejszych ilości substancji chemicznych należy przeprowadzać ze szczególną ostrożnością w wydzielonym do tego pomieszczeniu. Wylane i rozsypane resztki powinny być zneutralizowane lub uprzątnięte niezwłocznie po zakończeniu działań.
Transport substancji
Pomieszczenia, aparatura, środki transportu, zbiorniki i opakowania, w których są przemieszczane lub przechowywane materiały niebezpieczne, powinny być odpowiednie do właściwości tych materiałów. W czasie transportu, składowania i stosowania materiałów niebezpiecznych należy stosować odpowiednie środki ochrony zbiorowej i indywidualnej, chroniące pracowników przed szkodliwym lub niebezpiecznym działaniem tych materiałów. Pakowanie, załadunek, składowanie i transport materiałów niebezpiecznych z innymi materiałami stwarzającymi dodatkowe zagrożenie na skutek wzajemnego oddziaływania tych materiałów w przypadku uszkodzenia opakowania jest niedopuszczalne. Substancje toksyczne, żrące i kwasy w pojemnikach powinny być wydawane w zamkniętych, nieuszkodzonych opakowaniach fabrycznych i przekazywane do produkcji czy usług w taki sposób, aby nie zostały one uszkodzone.
Czynności zabronione w pomieszczeniach magazynowych
W pomieszczeniach magazynowych niedozwolone jest używanie magazynowych piecyków lub urządzeń grzejnych, elektrycznych i gazowych bez gazoszczelnej obudowy. Należy podkreślić również, że zakazane jest spożywanie posiłków oraz palenie tytoniu. Pracownicy nie mogą przekraczać norm dźwigania w zakładach pracy dla kobiet i mężczyzn. W magazynie niedopuszczalne jest przebywanie osób nieupoważnionych, a w razie awarii urządzeń wentylacyjnych lub uszkodzenia opakowań, przebywanie pracowników w pomieszczeniach magazynowych bez stosowania środków ochrony indywidualnej. Jeśli opakowanie ochronne jest uszkodzone jego dalsze użytkowanie jest niedopuszczalne.
Postępowanie w sytuacji awarii
W przypadku pożaru należy ściśle stosować się do instrukcji przeciwpożarowej, z którą powinien być zapoznany każdy pracownik, oraz do instrukcji postępowania na wypadek sytuacji awaryjnej przy pracach z substancjami lub mieszaninami niebezpiecznymi. W innych przypadkach natychmiast zawiadomić przełożonego i w razie potrzeby właściwe służby ratownicze.
Zakończenie pracy w magazynie
Po zakończeniu pracy należy sprawdzić, czy używane pojemniki lub opakowania zostały szczelnie zamknięte oraz sprzątnąć i uporządkować pomieszczenie. Energia elektryczna powinna zostać wyłączona, a magazyn zamknięty i zabezpieczony przed wejściem osób niepowołanych.
[1] DWG – rozumiane jako takie stężenie gazu, pary, pyłu bądź włókien w powietrzu wewnątrz pomieszczenia, poniżej którego nie utworzy się atmosfera wybuchowa.
Materiał powstał w oparciu o następujące akty prawne i normy:
§92 ust. 1, §93 ust.1, ust. 2 oraz §96 ust. 2 Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U. 2003 nr 169 poz. 1650), które brzmią:
92. 1. Pracodawca jest obowiązany informować pracowników o właściwościach fizycznych, chemicznych i biologicznych stosowanych w zakładzie pracy materiałów, półfabrykatów i wyrobów gotowych oraz o ryzyku dla zdrowia i bezpieczeństwa pracowników związanym z ich stosowaniem, a także o sposobach bezpiecznego ich stosowania oraz postępowania z nimi w sytuacjach awaryjnych.
93. 1. Materiały niebezpieczne należy przechowywać w miejscach i opakowaniach przeznaczonych do tego celu i odpowiednio oznakowanych.
2. Pomieszczenia, aparatura, środki transportu, zbiorniki i opakowania, w których są stosowane, przemieszczane lub przechowywane materiały niebezpieczne powinny być odpowiednie do właściwości tych materiałów.
96. 2. W magazynach powinny być wywieszone instrukcje określające sposób składowania, pakowania, załadunku i transportu materiałów niebezpiecznych; z treścią instrukcji należy zapoznać pracowników zatrudnionych przy tych pracach.
https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19971290844/O/D19970844.pdf [dostęp: 2023-06-06]
Art. 21 pkt 1 Ustawy z dnia 25 lutego 2011 r. o substancjach chemicznych i ich mieszaninach (Dz.U. 2022 poz. 1816) brzmi:
Art. 21. 1. Pojemniki i zbiorniki służące do przechowywania substancji niebezpiecznych lub mieszanin niebezpiecznych oraz pojemniki i zbiorniki służące do pracy z tymi substancjami lub mieszaninami, rurociągi zawierające substancje niebezpieczne lub mieszaniny niebezpieczne lub służące do ich transportowania oraz miejsca, w których są składowane znaczące ilości substancji niebezpiecznych lub mieszanin niebezpiecznych, powinny być należycie oznakowane, w tym opatrzone znakami ostrzegawczymi.
https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20110630322/U/D20110322Lj.pdf [dostęp: 2023-06-06]
§ 7 ust. 1 Rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 7 czerwca 2010 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów (Dz.U. 2023 poz. 822) brzmi:
7.1. Przy używaniu lub przechowywaniu materiałów niebezpiecznych pożarowo należy:
1) wykonywać wszystkie czynności związane z wytwarzaniem, przetwarzaniem, obróbką, transportem lub składowaniem materiałów niebezpiecznych zgodnie z warunkami ochrony przeciwpożarowej określonymi w instrukcji bezpieczeństwa pożarowego, o której mowa w § 6, lub zgodnie z warunkami określonymi przez producenta;
2) utrzymywać na stanowisku pracy ilość materiału niebezpiecznego pożarowo nie większą niż dobo-we zapotrzebowanie lub dobowa produkcja, jeżeli przepisy szczególne nie stanowią inaczej;
4) przechowywać materiały niebezpieczne pożarowo w sposób uniemożliwiający powstanie pożaru lub wybuchu w następstwie procesu składowania lub wskutek wzajemnego oddziaływania;
https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20101090719/O/D20100719.pdf [dostęp: 2023-06-06]
§5 ust. 1 Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 25 sierpnia 2015 r. w sprawie sposobu oznakowania miejsc, rurociągów oraz pojemników i zbiorników służących do przechowywania lub zawierających substancje stwarzające zagrożenie lub mieszaniny stwarzające zagrożenie (Dz.U. 2015 poz. 1368) brzmi:
Miejsca, w których substancje stwarzające zagrożenie lub mieszaniny stwarzające zagrożenie są składowane w znaczących ilościach, oznakowuje się piktogramami określającymi rodzaj zagrożenia zgodnie z załącznikiem V do rozporządzenia nr 1272/2008 ze zm. lub znakami ostrzegawczymi określonymi w załączniku do rozporządzenia, zawierającymi takie same symbole, chyba że odpowiednia informacja o zagrożeniach stwarzanych przez substancje lub mieszaniny jest umieszczona na opakowaniach takich substancji lub mieszanin.
https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20150001368/O/D20151368.pdf [dostęp: 2023-06-06]
ADR – European Agreement concerning the International Carriage of Dangerous Goods by Road to umowa regulująca wszystkie kwestie, w tym zasady i warunki przewozu drogowego materiałów niebezpiecznych. Umowa ADR dzieli towary niebezpieczne na 13 klas, zgodnie z którymi do materiałów niebezpiecznych zalicza się: materiały i przedmioty wybuchowe, gazy, materiały ciekłe zapalne, materiały stałe zapalne, materiały samozapalne, materiały wytwarzające w zetknięciu z wodą gazy zapalne, materiały utleniające, nadtlenki organiczne, materiały trujące, materiały zakaźne, materiały promieniotwórcze, materiały żrące oraz inne materiały i przedmioty niebezpieczne.
https://www.gov.pl/web/infrastruktura/towary-niebezpieczne [dostęp: 2023-06-06]
FM Global – honorowane na całym świecie dopuszczenie ubezpieczeniowe w kontekście ochrony ppoż.
EU-OSHA (Occupational Safety and Health Administration/Amerykańska Inspekcja Pracy) numer 1910.106 – Składowanie substancji niebezpiecznych.
Norma EN 14470-1 – Ognioodporne szafy magazynowe – Część 1: Bezpieczne szafy do przechowywania płynów łatwopalnych.
Norma ta od października 2004 roku reguluje wymagania budowlane i badania przeciwpożarowych szaf bezpieczeństwa na materiały niebezpieczne służące do przechowywania cieczy zapalnych w pomieszczeniach roboczych.
Norma EN 14470-2 – Ognioodporne szafy magazynowe – Część 2: Bezpieczne szafki na butle ze sprężonym gazem
Norma ta od kwietnia 2006 roku reguluje wymagania budowlane i badania przeciwpożarowych szaf bezpieczeństwa umożliwiających przechowywanie butli z gazem o pojemności nieprzekraczającej 220 litrów.
