Branża zabawkarska wkroczyła na drogę ewolucji. Producenci zabawek planują odejście od plastiku na rzecz materiałów przyjaznych środowisku
– drewna, kartonu czy trzciny cukrowej. Impulsem do zmian są preferencje klientów – rodziców i dzieci. Ich świadomość ekologiczna systematycznie rośnie, a wraz z nią oczekiwania dotyczące odpowiedzialności ekologicznej producentów zabawek. Duże opakowanie nie jest już utożsamiane z równie okazałą zawartością a plastik, krótko mówiąc, znalazł się na cenzurowanym, również w zabawkach. Co ciekawe, materiały przyjazne środowisku wzbudzają tyle samo entuzjazmu, co krytyki, głównie dlatego, że eko zabawki są droższe niż plastikowe. Generują również obawy co do nadmiernej eksploatacji lasów w celu pozyskania drewna.

Potencjał branży

Według raportu firmy PMR w 2019 r. wartość rynku produktów dla dzieci wyniosła 15,2 mld zł i wiele wskazuje na to, że rynek wciąż będzie się rozwijać – TMS Brokers oszacował, że do końca 2021 r. jego wartość zwiększy się do 26,9 mld dolarów, rok do roku rosnąc o 2,4 proc. Blisko 62 proc. zabawek kupowanych jest w Internecie. Dużą popularnością cieszy się Allegro. Wartość sprzedaży zabawek przez tę platformę przekracza
500 mln zł i ciągle rośnie.

Mniej plastiku

Coraz więcej zabawek wykonywanych jest z naturalnych, biodegradowalnych materiałów takich jak: karton, naturalna plastelina, korek, kauczuk, niemalowane drewno. Producenci coraz chętniej pakują zabawki i gry w kartonowe opakowania a drobniejsze elementy w torebki z papieru lub bawełny. Opakowania stają się mniejsze – są lepiej dopasowane do rozmiarów produktów, które znajdują się wewnątrz.

Na nowe trendy i potrzeby konsumentów reagują zarówno małe manufaktury, jak i giganci branży zabawkarskiej – wystarczy spojrzeć na politykę LEGO. Duńska firma od 2018 r. wprowadza na rynek klocki wykonane nie z plastiku, lecz z trzciny cukrowej. Pierwszy zestaw, w którym klocki
w 98 proc. składały się z materiału roślinnego, trafił do klientów w sierpniu 2018 r. Do 2030 r. LEGO zamierza produkować większość swoich produktów oraz opakowań z materiałów, które będą bardziej przyjazne dla środowiska albo będą pochodzić ze zrównoważonych źródeł.

Jako pierwsze mają zniknąć plastikowe torebki (ma to nastąpić do 2025 roku), w które pakowane są klocki. Potem plastik ma zniknąć z produkcji samych klocków. Na modyfikację oferty firma przeznaczyła 400 mln dolarów, a nad ekologicznymi projektami pracuje 100 spośród 11,5 tys. wszystkich zatrudnionych pracowników. Plastikowe klocki mają zniknąć z półek nie później niż w 2030 roku. Ropopochodny plastik, czyli ABS mają zastąpić materiały wytworzone z trzciny cukrowej, przy czym firma chce zachować wszystkie cechy wyrobów z plastiku – wieloletnią trwałość, bezpieczeństwo, odporność na wysokie temperatury oraz obojętny skład chemiczny. Osiągnięcie tych parametrów może nie być proste i szybkie. Oznacza ogromne zmiany w fabrykach. Zabawki dla dzieci do lat 14 powinny być oznaczone znakiem CE, który wskazuje, że produkt spełnia wymogi prawne Unii Europejskiej w zakresie m.in. użytkowania, ochrony zdrowia i środowiska. Zabawki nie mogą zawierać również niedozwolonych substancji chemicznych.

Według rocznego raportu produkcja LEGO będzie odbywała się w sposób neutralny dla środowiska już w 2022 roku. Do roku 2032 firma zamierza zmniejszyć emisje dwutlenku węgla o 37 proc. Inicjatywa ta jest zgodna z poziomami wymaganymi do utrzymania globalnego ocieplenia na poziomie poniżej 1,5 stopnia Celsjusza, co jest najambitniejszym celem Porozumienia Paryskiego. Fabryki LEGO już teraz korzystają wyłącznie ze źródeł energii odnawialnej, a nawet produkują jej więcej niż zużywają. Ponadto rodzina Kristiansenów, do której należy LEGO, za pośrednictwem funduszu inwestycyjnego Kirkbi, nieustannie rozgląda się za możliwościami ulokowania środków w przedsięwzięcia przyjazne środowisku. Jedną z takich inwestycji jest firma Quantafuel zajmująca się utylizacją wszystkich rodzajów plastiku.

Bezpieczeństwo przede wszystkim

Zapewnienie bezpieczeństwa artykułów dla dzieci jest kluczowe. Prawo stara się nadążać za zmianami, jakie zachodzą w technologii produkcji zabawek. Najważniejszym aktem prawnym dla firm działających w branży zabawek na terenie Unii Europejskiej jest Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/48/WE z 19 czerwca 2009 r. [1] nazywana dyrektywą zabawkarską. W Polsce do unijnego prawa dostosowuje
ją rozporządzenie Ministra Rozwoju i Finansów z 20 października 2016 r. w sprawie wymagań dla zabawek [2].

Zanim produkt trafi do sprzedaży powinien być podany drobiazgowym badaniom dotyczącym bezpieczeństwa i jakości zgodnie z europejską normą EN-71 [3]. Jedna z jej składowych (EN-71-3) dotyczy migracji szkodliwych pierwiastków takich jak: glin, antymon, arsen, bar, bor, kadm, chrom (III), chrom (VI), kobalt, miedź, ołów, mangan, rtęć, nikiel, selen, stront, cyna całkowita, cyna organiczna oraz cynk w odniesieniu do trzech kategorii zabawek:

• Kategoria I – zabawki z materiałów suchych, kruchych, sproszkowanych lub elastycznych, takie jak kredki, kreda, plastelina;
• Kategoria II – zabawki zawierające materiały płynne lub lepkie, które mogą zostać połknięte lub mieć kontakt ze skórą, np. farby, lakiery, tusze, kleje, płyn do baniek mydlanych;
• Kategoria III – zabawki zawierające materiały zdrapujące się, czyli takie, które występują w formie ciała stałego, ale mogą zostać połknięte przez dziecko po wcześniejszym zdrapaniu, gryzieniu, ssaniu lub lizaniu zabawki, np. powłoki (farby, lakiery, tusze, polimery), tworzywa sztuczne, guma, papier, tkaniny, elementy drewniane, szklane, ceramiczne, metalowe, skórzane;

dla każdej z nich obowiązują inne limity migracji pierwiastków. Określona w dokumencie metodyka badań obejmuje m.in. symulację działania kwasu żołądkowego na połknięty przedmiot. Testy chemiczne przeprowadzane są przez niezależne laboratoria. Na podstawie porównania uzyskanych wyników z dopuszczalnymi limitami można potwierdzić bezpieczeństwo wybranej zabawki w odniesieniu do migracji szkodliwych pierwiastków.

Innymi składowymi normy EN-71, które należy uwzględnić wprowadzając zabawki na rynek są m.in. wytyczne dotyczące bezpieczeństwa mechanicznego – EN-71-1:2014+A1:2018 [4] oraz palności – EN 71-2+A1:2014-06 [5].

Postęp technologiczny oraz badania naukowe przyczyniły się do tego, że w 2017 r. Komisja Europejska opublikowała dyrektywę 2017/738/UE dotyczącą bezpieczeństwa zabawek w odniesieniu do ołowiu [6] oraz w odniesieniu do chromu (VI) w zabawkach dla kategorii III – wytyczne
w tym obszarze zawiera dyrektywa UE 2018/725 [7].

Źródłami szkodliwych pierwiastków w zabawkach, są przede wszystkim surowce użyte do ich produkcji, dlatego w branży zabawkarskiej ważnym dokumentem jest również rozporządzenie REACH [8], które ma zastosowanie do wszystkich substancji chemicznych. Zgodnie z jego wymogami przedsiębiorstwa muszą zidentyfikować i kontrolować ryzyka związane z substancjami produkowanymi i wprowadzanymi do obrotu w Unii Europejskiej. Przykładowo:

• kadm, ołów i ich związki mogą występować w farbach, którymi pomalowano produkt;
• związki miedzi, chromu i arsenu mogą znaleźć się w preparatach do impregnacji zabawek drewnianych;
• nikiel i jego związki mogą pojawić się w sztucznej biżuterii dla dzieci.

Obowiązkową pozycją nie tylko dla producentów, importerów i dystrybutorów zabawek, ale też wielu rodziców powinien być również raport techniczny PKN-CEN ISO/TR 8124-8 „Bezpieczeństwo zabawek. Część 8: Wytyczne dotyczące określania wieku” [9] opublikowany w maju 2018 r. przez Polski Komitet Normalizacyjny. Dokument jest pomocny we właściwym doborze zabawek w odniesieniu do ściśle określonych grup wiekowych, z uwzględnieniem poszczególnych etapów rozwoju dziecka.

Kontrola jest niezbędna

W Polsce kontrolą przestrzegania przepisów normujących zawartość substancji niebezpiecznych w tworzywach sztucznych, w zależności od rodzaju produktów i wyrobów z tworzyw sztucznych, zajmują się dwie Inspekcje: Państwowa Inspekcja Sanitarna oraz Inspekcja Handlowa (której działalnością kieruje Prezes Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów (UOKiK)). Pierwsza z nich kontroluje generalnie wyroby mające kontakt z żywnością (na przykład opakowania i naczynia), druga kontroluje pozostałe produkty, dla których takie normy ustanowiono
– w szczególności zabawki. Szczególną uwagę kierują one na kontrolę zawartości różnego rodzaju dodatków, które znajdują się w plastiku takich jak: plastyfikatory, wypełniacze, barwniki, stabilizatory i różne inne środki chemiczne stosowane w celu nadania plastikowi pożądanych właściwości. Zwracają również uwagę na temat mikroplastiku przenikającego do ludzkiego organizmu wraz z wodą i pożywieniem, a w przypadku najmłodszych dzieci niepożądane substancje mogą przenikać do ich organizmów ze względu na częsty kontakt takich zabawek bezpośrednio z ustami. Niestety dopiero 12 stycznia 2021 r. weszła w życie przekształcona Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2020/2184 z dnia 16 grudnia 2020 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi [10], zgodnie z którą będzie można prowadzić monitoring mikroplastiku w wodzie. Komisja Europejska dostała czas na przyjęcie procedury badawczej w tym zakresie do 12 stycznia 2024 r.

Kontrole prowadzone przez UOKiK są nakierowane w szczególności na zabawki wykonane z polichlorku winylu(PCW) pod kątem zawartości ftalanów. W latach 2017–2019 rocznie wykonywano około 200 badań, w efekcie wskazano zawartość niedozwolonych ftalanów w 18-26 proc. przebadanych próbek. Biorąc pod uwagę wielkość rynku zabawek oraz łatwość natrafienia na niebezpieczne produkty (według danych Krajowej Administracji Skarbowej sama liczba zgłoszeń celnych dla zabawek z tworzyw sztucznych w latach 2017–2019 wyniosła w Polsce ponad 40 tys.) liczba przeprowadzonych badań była więc niewielka. Wynikało to głównie z ograniczonych możliwości badawczych laboratoriów i wydłużonego czasu przeprowadzania kontroli. Jak wykazała Najwyższa Izba Kontroli (NIK) w przypadku części zabawek znajdujących się w obrocie, w których wykryto ftalany w niedozwolonych stężeniach, w trakcie oczekiwania na wyniki badań dochodziło do sprzedaży zabawek stwarzających zagrożenie dla dzieci. Wprawdzie w takich przypadkach urząd podejmował działania zmierzające m.in. do wycofania z obrotu takich zabawek i ich zwrotu do sprzedawców, jednak zakupione zabawki nigdy nie zostały zwrócone przez konsumentów.

Jakkolwiek interesującym zjawiskiem w ramach ekologicznej ewolucji w branży zabawkarskiej jest motywacja wypływająca z bezpośrednich potrzeb artykułowanych przez dzieci i z całą pewnością głosu młodego pokolenia lekceważyć nie można, to jednak warto brać pod uwagę głos rozsądku starszych pokoleń, aby w pogoni za zaspokojeniem potrzeby ekologicznych zabawek nie doprowadzić do jeszcze większych szkód w środowisku naturalnym oraz nie naruszyć obowiązujących norm bezpieczeństwa chroniących najmłodszych. Ograniczenie użycia plastiku w produkcji zabawek oraz dbałość o bezpieczeństwo wyrobów dla najmłodszych, wyrażona przez certyfikację oraz spełnienie norm EN, stanowią milowy krok w rozwoju całej branży zabawkarskiej.

[1] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/48/WE z 19 czerwca 2009 r w sprawie bezpieczeństwa zabawek https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:02009L0048-20140721&from=PL  [dostęp: 2021-06-01]

[2] Rozporządzenie Ministra Rozwoju i Finansów z 20 października 2016 r. w sprawie wymagań dla zabawek http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20160001730/O/D20161730.pdf  [dostęp: 2021-06-01]

[3] Norma PN-EN 71-3:2019-07 – wersja angielska Bezpieczeństwo zabawek – Część 3: Migracja określonych pierwiastków https://sklep.pkn.pl/pn-en-71-3-2019-07e.html  [dostęp: 2021-06-01]

[4] Norma PN-EN 71-1+A1:2018-08 – wersja angielska Bezpieczeństwo zabawek – Część 1: Właściwości mechaniczne i fizyczne https://sklep.pkn.pl/pn-en-71-1-a1-2018-08e.html [dostęp: 2021-06-01]

[5] Norma PN-EN 71-2+A1:2014-06 – wersja polska Bezpieczeństwo zabawek – Część 2: Palność https://sklep.pkn.pl/pn-en-71-2-a1-2014-06p.html [dostęp: 2021-06-01]

[6] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2017/738/UE z dnia 27 marca 2017 r. zmieniająca, w celu dostosowania do postępu technicznego, załącznik II do dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/48/WE w sprawie bezpieczeństwa zabawek w odniesieniu do ołowiu https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32017L0738&from=PL  [dostęp: 2021-06-01]

[7]Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2018/725/UE z dnia 16 maja 2018 r. zmieniająca, w celu dostosowania do postępu technicznego i naukowego, pkt 13 w części III załącznika II do dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/48/WE w sprawie bezpieczeństwa zabawek w odniesieniu do chromu (VI) https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32018L0725&from=FR  [dostęp: 2021-06-01]

[8] Nawigator po rozporządzeniu REACH https://echa.europa.eu/pl/support/guidance-on-reach-and-clp-implementation/identify-your-obligations  [dostęp: 2021-06-01]

[9]Norma PKN-CEN ISO/TR 8124-8:2017-06 – wersja polska Bezpieczeństwo zabawek – Część 8: Wytyczne dotyczące określania wieku https://sklep.pkn.pl/pkn-cen-iso-tr-8124-8-2017-06p.html  [dostęp: 2021-06-01]

[10] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2020/2184 z dnia 16 grudnia 2020 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32020L2184&from=PL  [dostęp: 2021-06-01]