Wraz ze wzrostem populacji ludzi żyjących na Ziemi, zwiększa się ilość wykorzystywanych tworzyw sztucznych, które po zużyciu stają się odpadami. Mimo że wymagane poziomy recyklingu są podnoszone, a ludzie przykładają coraz większą uwagę do tego, ile produkują odpadów oraz w jaki sposób nimi gospodarują, tworzywa sztuczne w porównaniu z innymi materiałami nie mają wysokich wskaźników recyklingu. Obecnie jedynie ⅓ odpadów z tworzyw sztucznych zebranych w Unii Europejskiej jest poddawana temu procesowi. Co w takim razie dzieje się z pozostałą częścią odpadów? Większość z nich deponowana jest na składowiska odpadów lub poddawana procesowi termicznego przekształcania odpadów. Niestety, część odpadów czeka jeszcze gorszy los – są one porzucane w środowisku przyrodniczym, w którym mogą rozkładać się nawet przez kilkaset lat stwarzając przy tym zagrożenie dla ludzi i zwierząt.

Produkcja plastiku nie zatrzymuje się od 1950 roku

Wzrost produkcji plastiku można obserwować od 1950 roku. Od tego czasu działalność produkcyjna zwiększyła się globalnie ponad 200 razy, za to w Europie ponad 100 razy. Rosnąca liczba wytwarzanego plastiku oznacza powiększającą się ilość odpadów oraz zwiększające się prawdopodobieństwo ich niewłaściwego zagospodarowania, czyli porzucenia lub niepoprawnego unieszkodliwienia. Największy kryzys niewłaściwego zagospodarowywania odpadów ma miejsce w większości krajów afrykańskich oraz w południowej Azji. Przykładowo w takich krajach jak Bangladesz, Pakistan, Liberia czy Kenia, ponad 80 proc. odpadów jest zagospodarowanych w niewłaściwy dla środowiska przyrodniczego sposób. Problem na mniejszą skalę widoczny jest również we wschodniej części Europy. W przypadku Polski oszacowano, że 12 proc. odpadów jest niewłaściwie zagospodarowanych, czyli nieodpowiednio unieszkodliwianych lub porzucanych.

Śmiertelne konsekwencje

Odpady, które celowo lub przypadkowo przedostają się do środowiska przyrodniczego, nie tylko wpływają na wizualny odbiór otoczenia, ale mogą być bardzo szkodliwe lub śmiertelne dla niektórych zwierząt. Jednym z organizmów, który często pada ofiarą plastikowych odpadów są żółwie, które mylą tworzywa sztuczne z pożywieniem. Jak się jednak okazuje na spożywanie plastiku narażone są nie tylko zwierzęta, a także ludzie. Trafiające do oceanów odpady plastikowe pod wpływem czynników naturalnych takich jak promieniowanie słoneczne czy falowanie rozpadają się na drobne cząstki zwane mikroplastikami. Organizmy morskie spożywając te odpady przenoszą je w górę łańcucha pokarmowego, w tym do ludzi. Oprócz owoców morza, plastikowe drobiny wykrywane są również we wdychanym powietrzu, wodzie pitnej oraz pożywieniu takim jak sól czy miód. Mikroplastiki stanowią również zagrożenie dla ekosystemów rzecznych oraz gleb.

W jaki sposób odpady trafiają do oceanów?

Globalnie rocznie między 1,5 a 4 proc. całej produkcji plastiku trafia do oceanów. Biorąc pod uwagę produkcję z 2020 roku, jest to od 5 505 000
do 14 680 000 ton plastiku, co można przeliczyć na 1 800 000 śmieciarek pełnych odpadów. Najbardziej znanym morskim skupiskiem odpadów jest część Oceanu Spokojnego między Hawajami i Kalifornią o powierzchni 1,6 miliona km², która skrywa w sobie od 45 do 129 tysięcy ton odpadów. Zjawisko to zostało określone Wielką Pacyficzną Plamą Śmieci, a składające się na nią odpady to w 99,9 proc. tworzywa sztuczne, w tym materiały nieulegające pełnemu rozkładowi.

Zakładając, że większość ludzi nie wyrzuca odpadów do oceanów, jak to się stało, że zanieczyszczone oceany są tak wielkim problemem? Około 20 proc. plastikowych zanieczyszczeń znajdujących się w oceanach jest pochodzenia morskiego, a konkretnie z rybołówstwa. W wodach można napotkać porzucone sieci rybackie, liny, a czasem nawet opuszczone łodzie. 80 proc. odpadów pochodzi jednak z lądów. Są to głównie zanieczyszczenia dnia codziennego takie jak butelki czy inne plastikowe opakowania. Odpady z tworzyw sztucznych przeważnie charakteryzują się lekką wagą co wpływa na to, że mogą je przenosić niewielkie powiewy wiatru lub powierzchniowy spływ wody. Porzucone na ziemi czy transportowane na składowisko odpadów opakowania w łatwy sposób przenoszone są w kierunku zbiorników wodnych, cieków lub odpływów, z których przemieszczają się w kierunku oceanów. Plastikowe zanieczyszczania uwalniane do wody są również podczas mycia ubrań. Niewielkie włókna z tworzyw sztucznych nie są wychwytywane przez filtry w oczyszczalniach i trafiają do wód.

Wśród osób dbających o środowisko przyrodnicze pojawiają się inicjatywy mające na celu minimalizację odpadów znajdujących się w oceanach. Jedną z nich jest coroczne międzynarodowe oczyszczanie wybrzeży (International Coastal Cleanup), której wolontariusze w 2017 roku w ciągu jednego dnia zebrali 9 286 ton odpadów. Na tę sumę złożyło się 20 milionów obiektów, które w przeważającej części były jednorazowymi przedmiotami zrobionymi z plastiku. Od ponad 30 lat funkcjonowania tej akcji, dziesięć najczęściej zbieranych przez wolontariuszy przedmiotów to odpady plastikowe lub zawierające plastik. Podczas oczyszczania mającego miejsce w 2019 roku, dominowały opakowania po jedzeniu, niedopałki papierosów, plastikowe butelki i nakrętki. Zebrane w 2017 roku 2 412 151 niedopałków papierosów ułożone w jednej linii miałyby długość pięciu maratonów!

Zebrane odpady są jednak tylko niewielkim odsetkiem tego, co nadal pozostaje w oceanach oraz tego, co codziennie się do nich dostaje. Jedną z cech plastikowych odpadów jest to, że potrzebują one bardzo długiego czasu na rozłożenie się. Biorąc pod uwagę to, że masowa produkcja plastiku rozpoczęła się w 1950 roku, przedmioty, które zostały wtedy stworzone, a następnie przedostały się do środowiska, w jakiejś formie cały czas są w nim obecne. Przykładowo plastikowa butelka rozkłada się przez 450 lat, za to pieluchy i szczoteczki do zębów – 500 lat.

Czy ma miejsce adekwatna reakcja?

Skuteczne zarządzanie odpadami z tworzyw sztucznych jest jednym z największych wyzwań środowiskowych i ekonomicznych, z którym zmaga się cały świat. U jego podstaw musi leżeć model gospodarki o obiegu zamkniętym, w której wartość produktu i materiałów jest zachowywana tak długo jak jest to możliwe, minimalizując produkcję odpadów. Jest to możliwe dzięki ponownemu wykorzystywaniu produktów, ich naprawie, recyklingowi i zmniejszaniu ilości wykorzystywanych tworzyw. Gospodarkę o obiegu zamkniętym (GOZ) w życiu codziennym może wdrażać każdy z nas poprzez unikanie kupowania produktów w plastikowych opakowaniach, wykorzystywanie własnych wielorazowych toreb i pojemników, inwestowanie w produkty, które służą na lata oraz naprawianie tych, których życie może być przedłużone oraz recykling.

Indywidualne czyny każdego człowieka są ważne, jednak kluczem do poprawy zarządzania odpadami z tworzyw sztucznych jest wspólne działania każdego kraju we wdrażaniu zasad i polityk. Europejska Organizacja Najwyższych Organów Kontroli współpracując z najwyższymi organami kontroli z dwunastu europejskich krajów, w tym z Polski, podjęła się próby sprawdzenia jakie kroki w stronę lepszego zarządzania odpadami plastikowymi wykonuje każdy z krajów. Stworzony przez nich raport [1] pokazuje, że gospodarka o obiegu zamkniętym w badanych krajach jest póki co bardziej zagadnieniem teoretycznym, niż praktycznym. Część państw jest w początkowej fazie wprowadzania ekologicznych zmian i boryka się z brakiem strategicznych dokumentów, kompletnych danych dotyczących zarządzania odpadami z tworzyw sztucznych oraz przestarzałymi planami.
Chcąc w pełni wykorzystywać zalety gospodarki o obiegu zamkniętym, zmiany powinny być wprowadzone we wszystkich stopniach projektowania, produkcji i wykorzystywania produktów z tworzyw sztucznych. Audytowane kraje powinny także bardziej intensywnie angażować mieszkańców
w zmianę swoich przyzwyczajeń związanych z wytwarzaniem odpadów. Więcej na temat wyników audytu oraz tego jak zarządzanie odpadami z tworzyw sztucznych w Polsce wypada na tle innych krajów europejskich przeczytasz w naszym materiale ”Zarządzanie odpadami z tworzyw sztucznych – czy wymagania UE są egzekwowane?” Publikacja już w najbliższy wtorek.

[1] Raport EUROSAI “Joint Report on Management of Plastic Waste in Europe” https://www.nik.gov.pl/plik/id,25757,vp,28530.pdf [dostęp: 27-06-2022]