Wpływ działalności człowieka na środowisko przyrodnicze znany jest od setek lat. Pierwsze inicjatywy mające na celu rozpowszechnianie tej wiedzy i ograniczanie negatywnych działań ludzkich miały miejsce już w 1972 roku. W Sztokholmie odbyła się wtedy pierwsza konferencja ONZ poświęcona ochronie środowiska przyrodniczego, która zapoczątkowała międzynarodową współpracę w tej dziedzinie. Z biegiem lat rozmowy dotyczące tego ważnego zagadnienia stawały się jeszcze bardziej liczne, zwłaszcza w Unii Europejskiej, która ustanawia sobie coraz to ambitniejsze cele, mające prowadzić do ograniczania wpływu człowieka na środowisko przyrodnicze, a także przeciwdziałania zmianom klimatycznym, które niosą za sobą szkody dla zdrowia i życia człowieka. W trosce o naturę i ludzi, UE stworzyła zbiór inicjatyw pod nazwą „Europejski Zielony Ład” [1], które uwzględniają między innymi ochronę powietrza, wody i gleby, czyli kluczowych składników środowiska przyrodniczego, bez których normalne funkcjonowanie życia nie byłoby możliwe. Minimalizacja występujących w nich zanieczyszczeń pozwoli na stworzenie nowoczesnej, konkurencyjnej i neutralnej dla środowiska gospodarki.

Miasta skupiskiem zanieczyszczeń powietrza

Mówiąc o źródłach zmian środowiskowych, pierwszą myślą, jaka pojawia się w głowach wielu ludzi, są zanieczyszczenia powietrza oraz emisje gazów cieplarnianych. Wpływają one bezpośrednio na ocieplanie klimatu kuli ziemskiej, co prowadzi do wielu ekstremalnych zjawisk pogodowych, podnoszenia się poziomu wód i niszczenia ekosystemów nieumiejących się zaadaptować. Rosnąca temperatura negatywnie wpływa również na osoby starsze czy zmagające się z nadciśnieniem lub cukrzycą. Oprócz tego wyemitowane zanieczyszczenia wpływają na układ oddechowy, krwionośny, rozrodczy, a także serce i mózg, wprowadzając nieodwracalne zmiany oraz powodując przedwczesne zgony. Zły stan zdrowia populacji ma także wpływ na gospodarkę kraju zwiększając koszty leczenia oraz zmniejszając produktywność pracowników. Zanieczyszczenia osadzają się również w glebie i wodzie, a nawet niszczą budynki. Ich skutki najbardziej odczuwalne są w miastach, gdzie w jednym miejscu kumulują się zanieczyszczenia spowodowane intensywnym ruchem samochodowym oraz ogrzewaniem gospodarstw domowych w sposób konwencjonalny. Za znaczną część emisji odpowiada także przemysł i energetyka, które oprócz emisji gazów cieplarnianych, uwalniają również pyły oraz szkodliwe związki organiczne. Jakość powietrza w europejskich miastach poprawia się, jednak w wielu z nich nadal przekraczane są limity wyznaczone przez UE oraz Światową Organizację Zdrowia. Nadmierne emisje są szczególnie widoczne w południowej i wschodniej Europie.

Na zanieczyszczenia, które zagrażają ekosystemom oraz ludziom składają się również inne składniki. Oprócz emisji gazów cieplarnianych i pyłów niebezpieczeństwo stanowią także chemikalia, hałas i promieniowanie, które mogą pochodzić ze źródeł o charakterze  powierzchniowym jak zanieczyszczenia komunalne, liniowym jak transport lub punktowym na przykład w formie fabryk.

Stan europejskich wód

Zanieczyszczenia stanowią ogromne zagrożenie także dla wody, która jest kluczowa dla przetrwania organizmów żywych. Jedynie 3,5 proc. tego zasobu obecnego na Ziemi jest wodą słodką, która jest zdatna do spożywania. Jest ona kluczowa dla poprawnego funkcjonowania społeczeństwa, jednak jej ogólny obraz w Europie nie jest korzystny. Jedynie 44 proc. wód powierzchniowych osiąga dobry lub bardzo dobry stan ekologiczny, a 75 proc. wód podziemnych dobry stan chemiczny. Mało pozytywny jest także obraz europejskich regionalnych mórz. We wszystkich z nich występują zniszczenia na dużym poziomie, jednak najgorzej oceniane jest Morze Bałtyckie, na które w 91 proc. składają się obszary zanieczyszczone. Człowiek negatywnie wpływa bezpośrednio na ekosystemy wodne poprzez rybołówstwo, żeglugę, turystykę, akwakulturę oraz wydobycie ropy naftowej oraz gazu. Takie czynności generują podwodny hałas, który zakłóca morskie życie, a także pozostawia za sobą odpady, które nagromadzają się na dnie.

Chcąc lepiej zrozumieć jak olbrzymią rolę odgrywa dźwięk w oceanach warto zwrócić uwagę na fakt, że na głębokości 1000 metrów dominującym dźwiękiem jest padający na powierzchni deszcz. Tymczasem hałas generowany jest również przez rozwój rybołówstwa, transportu morskiego, turystyki, budowę infrastruktury i wiele innych aktywności człowieka. Badania naukowe potwierdzają, że hałas negatywnie wpływa na zachowanie zwierząt, ich sposób komunikacji, rozmnażanie, zdrowie, a nawet przyczynia się do śmierci. Niestety, zniszczenia spowodowane hałasem są znacznie trudniejsze do dostrzeżenia niż te spowodowane wprowadzaniem olbrzymich ilości odpadów, a w projektach ochrony oceanów bardzo rzadko uwzględnia się zanieczyszczenie dźwiękiem. Hałas podwodny szkodzi również roślinom, co wynika z badania przeprowadzonego przez Laboratorium Aplikacji Bioakustycznych na Politechnice Katalońskiej w Barcelonie (UPC) [2]. Naukowcy wykazali, że wraz z nasileniem podwodnego hałasu zwiększa się wymieranie roślin z rodziny posydoniowatych. Szczególnie wrażliwa na drganie wywoływane hałasem jest posydonia, jedna z najbardziej powszechnych traw śródziemnomorskich, która występuje też u brzegów Australii. Szczególnie szkodliwe dla podwodnych traw są dźwięki o niskich częstotliwościach, które mają negatywny wpływ między innymi na rozwój kłączy roślin, a także osłabiają grzyby żyjące na posydonii w ramach symbiozy, które wspomagają jej korzenie w przyswajaniu wody oraz minerałów. Niszczenie obszarów posydonii pośrednio ma negatywny wpływ także na rozmnażanie się ryb i skorupiaków, gdyż rośliny te tworzą siedliska tych zwierząt.

Problem dla stanu wód stanowi także rolnictwo, które w dużej części opiera się o nawozy sztuczne i pestycydy składające się głównie z azotu i fosforu. Jeśli środki te stosowane są w sposób nieodpowiedni na przykład w zbyt dużych ilościach lub złych porach roku, nie są one pobierane przez rośliny za to osadzają się w glebie lub spływają wraz z wodą do pobliskich zbiorników, co prowadzi do ich eutrofizacji. Proces ten skutkuje zmętnieniem wody, zakwitem glonów i sinic oraz obniżaniem poziomu tlenu zagrażając życiu organizmów wodnych. Do problemu przyczyniają się również spływające z pól odchody zwierzęce oraz ścieki komunalne, które w przypadku 37 mln mieszkańców UE nie są odpowiednio oczyszczane. Zapewnienie właściwego oczyszczania ścieków będzie wymagało w nadchodzących latach inwestycji w wysokości ponad 200 mld euro. Infrastruktura potrzebuje również modernizacji uwzględniających na przykład problem leków znajdujących się w nieczystościach.

Zagrożeniem dla stanu wód są także plastikowe odpady, które zalegają w zbiornikach lub na lądzie. Pod wpływem słońca rozpadają się one na coraz mniejsze kawałki, które nie zawsze mogą zostać odfiltrowane. Problem stanowią również zanieczyszczenia pochodzące na przykład z przemysłu czy transportu, które wyemitowane do powietrza następnie dostają się do wody i gleby.

Rolnictwo szkodliwe dla gleby i wody

Źle zagospodarowane odpady komunalne i przemysłowe odgrywają dużą rolę w degradowaniu gleby, odpowiadając za jedną trzecią lokalnych zanieczyszczeń. Niektóre z nich mają możliwość rozkładania się w glebie, jednak inne pozostają w niej na zawsze. Grunt będąc ostatecznym miejscem spoczynku dla wielu zanieczyszczeń, kumuluje je, skażając żywność i wodę pitną. Dodatkowo szkodliwe substancje jak drobne fragmenty plastiku lub związki azotu mogą być przenoszone drogą wodną lub powietrzną, zanieczyszczając nawet grunty oddalone od terenów zamieszkałych i wykorzystywanych przez człowieka. Tak jak w przypadku wód, dużą presję na gleby wywiera rolnictwo. Oprócz zanieczyszczania gleby przez nawozy sztuczne i pestycydy przyczynia się ono także do wyczerpywania zapasów związków organicznych w glebie. Jak podaje raport Europejskiej Agencji Środowiska (EEA) [3]ground-color: #ffed00;”>ponad 80 proc. z nich zawierało pozostałości pestycydów, a 58 proc. co najmniej dwa ich rodzaje. Szerokie występowanie tych środków może być spowodowane między innymi ich łatwym rozprzestrzenianiem. Przykładem może być miedź dodawana często do paszy zwierząt, która po wydaleniu rozrzucana jest na łąkach i gruntach ornych w formie obornika zawierającego dodatkowy pierwiastek. Miedź wykorzystywana jest także jako środek grzybobójczy w sadach i winnicach, a jej stężenie na tego rodzaju obszarach trzykrotnie przerosło średnią europejską.

Jak podaje Europejski Trybunał Obrachunkowy [4] kolejnym problemem rolnictwa w zakresie zanieczyszczeń środowiska przyrodniczego są emisje gazów cieplarnianych, które mimo licznych dofinansowań przeznaczanych na ten cel nie zmniejszają się. Zdaniem Trybunału, aby to zmienić konieczne jest ograniczenie ilości hodowli zwierząt, która odpowiedzialna jest za 50 proc. emisji z rolnictwa. Odrzucone powinno być także wsparcie dla rolników, którzy uprawiają osuszone torfowiska, co odpowiada za 20 proc. emisji. Pieniądze powinny być natomiast przeznaczane na wspieranie zalesiania, agroleśnictwa oraz przekształcania gruntów ornych w trwałe użytki rolne, co wsparłoby proces poprawiania stanu gleby.

Zerowa emisja zanieczyszczeń do środowiska przyrodniczego już w 2050 roku

W maju 2021 roku UE, chcąc zatrzymać wyrządzane środowisku przyrodniczemu szkody, przyjęła plan działania na rzecz eliminacji zanieczyszczeń wody, powietrza i gleby „Droga do zdrowej planety dla wszystkich” [5], który jest kluczowym elementem Europejskiego Zielonego Ładu. Ostatecznym celem tej inicjatywy jest ograniczenie zanieczyszczeń do poziomów, które nie będą szkodliwe dla ludzi i ekosystemów w terminie do 2050 roku. Wyznaczone zostały również przejściowe cele na 2030 rok, które mają przyśpieszyć ograniczanie zanieczyszczeń. Pierwszym z nich jest redukcja o 55 proc. ilości zgonów spowodowanych złym stanem powietrza. W planie brane pod uwagę są również osoby narażone na hałas komunikacyjny. Planuje się ograniczyć oddziaływanie hałasu na ludzi o 30 proc. Ograniczone zostaną również zanieczyszczenia występujące w wodzie. Planowane jest zmniejszenie obecności w morzach odpadów plastikowych o 50 proc. oraz mikrodrobin plastiku o 30 proc. W celu ochrony gleby oraz jej cennych składników założono ograniczenie stosowania pestycydów chemicznych o 50 proc. Liczba ekosystemów, w których zanieczyszczenia zagrażają różnorodności biologicznej zostanie pomniejszona o 25 proc., a ilość resztkowych odpadów komunalnych o 50 proc. W realizacji tych celów ma pomóc platforma stworzona przez Komisję Europejską i Europejski Komitet Regionów (https://ec.europa.eu/environment/strategy/zero-pollution-action-plan_pl). Jej celem jest gromadzenie podmiotów z różnych społeczności i z różnych obszarów wiedzy specjalistycznej oraz określenie wspólnej wizji w sprawie sposobu osiągnięcia celów zerowej emisji zanieczyszczeń, a także opracowywanie oraz wymiana dobrych praktyk w kwestiach przekrojowych, takich jak finansowanie innowacji i miejsc pracy niepowodujących zanieczyszczeń, pobudzanie zrównoważonej produkcji i konsumpcji oraz tworzenie ośrodków tematycznych, takich jak centrum technologii na rzecz czystego powietrza.

Neutralność klimatyczna UE

Drugą bardzo ważną strategią, która prowadzi UE do czystego środowiska przyrodniczego jest wdrażana od 2018 roku „Europejska długoterminowa wizja strategiczna dobrze prosperującej, nowoczesnej, konkurencyjnej i neutralnej dla klimatu gospodarki” [6]. Jej celem jest osiągnięcie neutralności klimatycznej do 2050 roku. Oznacza to, że wyeliminowane zostaną wszystkie możliwie emisje gazów cieplarnianych, a te, których nie da się ograniczyć, będą pochłaniane. Chcąc osiągnąć ten cel, bardzo duże zmiany będą musiały być wprowadzone w sektorze energetycznym, który odpowiada za 75 proc. emisji w UE. Istotna będzie również transformacja transportu, przemysłu, budownictwa i rolnictwa, której towarzyszyć będą innowacje w dziedzinie cyfryzacji, komunikacji, sztucznej inteligencji i technologii.

Wiedza podstawą do zmian

Krokiem, który również pozwoli na zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych, jest uświadamianie społeczeństwa o jakości otaczającego ich powietrza oraz konsekwencjach ich działań. EEA uznaje podawanie do wiadomości publicznej informacji o emisjach za zasadniczy element działań na rzecz rozwiązania problemu zanieczyszczenia powietrza. Agencja udostępniła stronę internetową (https://airindex.eea.europa.eu/Map/AQI/Viewer/), na której publikuje aktualne dane dotyczące jakości powietrza ze wszystkich krajów UE. Stworzyła ona także projekt mający nakłaniać dzieci wraz z nauczycielami do mierzenia poziomów zanieczyszczeń wokół szkół. Stężenie dwutlenku azotu badane jest od strony ulicy oraz tyłu budynku. Ma to zobrazować jak ruch samochodowy wpływa na jakość powietrza oraz zachęcić rodziców do wykorzystywania innych środków komunikacji.

Gospodarka o obiegu zamkniętym

Droga do Europy bez zanieczyszczeń nie jest możliwa do pokonania bez uwzględnienia w niej problemu związanego z odpadami. Z tego powodu Komisja Europejska stworzyła „Nowy plan działania UE dotyczący gospodarki o obiegu zamkniętym na rzecz czystszej i bardziej konkurencyjnej Europy” [7]. Skupia się on głównie na sektorach opakowań, baterii, pojazdów, żywności, budownictwa, tworzyw sztucznych, włókienniczych oraz elektronice. Są to obszary gospodarki, w których wykorzystuje się największe ilości materiałów o dużym potencjale ponownego użycia. Planowane jest przekształcanie odpadów w surowce wtórne oraz stworzenie dobrze funkcjonującego rynku, na którym byłyby one sprzedawane. Sam proces tworzenia produktu potrafi odpowiadać nawet za 80 proc. jego całkowitego wpływu na środowisko, co pokazuje jak ważne jest tworzenie zrównoważonych, trwałych oraz łatwiejszych w naprawie oraz recyklingu artykułów. UE wraz z planem dotyczącym gospodarki zamkniętej przedstawiła ideę ograniczenia produkcji produktów jednorazowego użytku oraz zakazu niszczenia tych, które nie zostały sprzedane. W pozytywnej transformacji dużą rolę odegrają również konsumenci, którzy na skutek wprowadzanych zmian będą mieli większy dostęp do informacji na temat tworzenia produktów, które zakupują oraz ich trwałości, co pozwoli im na dokonywanie lepszych wyborów. Pod lupę brany jest również problem nielegalnego wywozu i przemieszczania odpadów.

Od pola do stołu

Kolejną z inicjatyw UE jest strategia „Od pola do stołu” [8], która w dużej mierze skupia się na rozpowszechnianiu zdrowej, ekologicznej i pełnowartościowej żywności w trosce o zdrowie ludzi oraz stan planety. Częścią planu jest również zapobieganie marnotrawstwu żywności oraz poprawienie dobrostanu zwierząt. Strategia, podobnie jak wspomniany unijny plan na rzecz eliminacji zanieczyszczeń, wskazuje konieczność ograniczenia ilości używanych pestycydów i nawozów oraz sprzedaży środków antydrobnoustrojowych w celu ochrony wody i gleby. Rolnicy zachęcani są natomiast do wykorzystywania bezpiecznych alternatyw, takich jak zmianowanie upraw oraz odchwaszczanie mechaniczne. W ramach strategii planowany jest również rozwój akwakultury, która obejmowałaby zrównoważoną produkcję ryb i żywności pochodzenia morskiego. Daje to szansę na zastąpienie wysoce emisyjnej produkcji zwierzęcej na lądzie, lepszą dla środowiska przyrodniczego hodowlą ryb. Plan obejmuje również zwiększenie o 25 proc. upraw ekologicznych kosztem standardowych gruntów rolnych do 2030 roku.

Działania na rzecz bioróżnorodności

Pomysły wprowadzone w ramach strategii „Od pola do stołu” współdziałają z „Unijną strategią na rzecz bioróżnorodności 2030” [9], która również podziela plany przemiany gruntów rolnych zawierających elementy krajobrazu o wysokiej różnorodności. Planowane jest również poszerzanie obszarów chronionych zarówno na lądzie, jak i na terenach wodnych. Wzmożone zostały również wysiłki mające na celu ochronę gleby przed erozją oraz utratą materii organicznej. Kroki podejmowane są także w kierunku odbudowy ekosystemów morskich i słodkowodnych. Do 2030 roku planowane jest usunięcie barier i umożliwienie swobodnego przepływu rzek na długości 25 000 km. Pozwoli to na swobodniejsze przemieszczanie się wód, ryb i osadów. W 2021 r. kraje UE powinny również przedstawić własne plany zagospodarowania przestrzennego obszarów morskich, co pozwoli na prowadzenie zrównoważonych działań na wodach. Komisja Europejska stworzyła również „Nową strategię leśną UE NA 2030 r.” [9], która między innymi nakazuje ochronę istniejących lasów oraz zasadzenie 3 miliardów drzew do 2030 roku.

Środowisko przyrodnicze wolne od zanieczyszczeń to ambitny i trudny w realizacji projekt, który składa się z wielu elementów, takich jak: zrównoważony przemysł, energetyka, transport, rolnictwo czy gospodarka wodna. Rok 2030 będzie ważnym momentem dla UE, który pozwoli na weryfikację dotychczasowych działań i pomoże określić ostateczne kroki na drodze do całkowitego ograniczenia zanieczyszczeń w 2050 roku. Stan środowiska przyrodniczego w dużej mierze zależy również od osobistych decyzji dokonywanych na co dzień, takich jak wybór środka komunikacji, źródła energii czy produktu w sklepie, dlatego warto poszerzać własną wiedzę w zakresie możliwych do wprowadzenia zmian.

[1] “Europejski Zielony Ład” https://ec.europa.eu/info/strategy/priorities-2019-2024/european-green-deal_pl [dostęp: 12-10-2021]

[2] Artykuł “Seagrass Posidonia is impaired by human-generated noise”, Communications Biology 743 (2021) https://www.nature.com/articles/s42003-021-02165-3 [dostęp: 12-10-2021]

[3] Sygnały EEA 2020 “W kierunku całkowitego ograniczenia emisji zanieczyszczeń w Europie” https://www.eea.europa.eu/pl/publications/sygnaly-eea-2020-w-kierunku [dostęp: 12-10-2021]

[4] Sprawozdanie specjalne 16/2021 Europejskiego Trybunału Obrachunkowego “Wspólna polityka rolna i klimat – przeznaczenie na WPR połowy wydatków UE na rzecz klimatu nie zmniejszyło emisji z gospodarstw rolnych” https://www.eca.europa.eu/pl/Pages/DocItem.aspx?did=58913   [dostęp: 12-10-2021]

[5] Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów “Droga do zdrowej planety dla wszystkich. Plan działania UE na rzecz eliminacji zanieczyszczeń wody, powietrza i gleby” COM/2021/400 final https://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:a1c34a56-b314-11eb-8aca-01aa75ed71a1.0014.02/DOC_1&format=PDF   [dostęp: 12-10-2021]

[6] Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady Europejskiej, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego, Komitetu Regionów i Europejskiego Banku Inwestycyjnego “Czysta planeta dla wszystkich. Europejska długoterminowa wizja strategiczna dobrze prosperującej, nowoczesnej, konkurencyjnej i neutralnej dla klimatu gospodarki” COM(2018) 773 final https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52018DC0773&from=EN [dostęp: 12-10-2021]

[7] Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-społecznego i Komitetu Regionów “Nowy plan działania UE dotyczący https://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:9903b325-6388-11ea-b735-01aa75ed71a1.0007.02/DOC_1&format=PDF  [dostęp: 12-10-2021]

[8] Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-społecznego i Komitetu Regionów “Strategia „od pola do stołu” na rzecz sprawiedliwego, zdrowego i przyjaznego dla środowiska systemu żywnościowego” COM(2020) 381 final https://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:ea0f9f73-9ab2-11ea-9d2d-01aa75ed71a1.0015.02/DOC_1&format=PDF  [dostęp: 12-10-2021]

[9] Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-społecznego i Komitetu Regionów “Unijna strategia na rzecz bioróżnorodności 2030. Przywracanie przyrody do naszego życia” COM(2020) 380 final https://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:a3c806a6-9ab3-11ea-9d2d-01aa75ed71a1.0019.02/DOC_1&format=PDF   [dostęp: 12-10-2021]

[10] Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-społecznego i Komitetu Regionów “Nowa strategia leśna UE na 2030 r.” COM(2021) 572 final https://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:0d918e07-e610-11eb-a1a5-01aa75ed71a1.0001.02/DOC_1&format=PDF  [dostęp: 12-10-2021]