Zmiana klimatu stanowi jedno z największych zagrożeń dla zdrowia ludzi obecnie żyjących, zwłaszcza dla najmłodszych. Według Światowej Organizacji Zdrowia jest to również jedno z najpilniejszych wyzwań związanych z ochroną zdrowia publicznego na całym świecie. Mimo pandemii COVID-19 w latach 2020-2021, zagrożenie związane z pogorszeniem klimatu, wywołujące negatywne konsekwencje, nadal rośnie.

Emisje gazów cieplarnianych spowodowane działalnością człowieka, takie jak spalanie paliw kopalnych, degradacja gleby, zanieczyszczenie oceanów, wylesianie i działalność rolnicza, prowadzą do nagromadzenia tych gazów w atmosferze, co powoduje podgrzewanie klimatu i liczne skutki dla pogody i ekosystemów. Średnia temperatura planety już wzrosła o około 1,1°C, a do końca XXI wieku może wzrosnąć od 3°C do 5°C, co całkowicie zmieni warunki życia na Ziemi.

Skutki zmiany klimatu obejmują ekstremalne zjawiska pogodowe, rozprzestrzenianie się chorób zakaźnych, degradację ekosystemów, trudności z produkcją i zaopatrywaniem w żywność, brak dostępu do wody pitnej, zakwaszanie oceanów i zmianę produktywności wód morskich.

Skutki te są już odczuwalne w Polsce, powodując zagrożenia dla mieszkańców i obniżenie jakości życia. W obliczu tych zmian, konieczne jest zarówno zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych, jak i podejmowanie działań profilaktycznych w zakresie ochrony zdrowia, w tym budowanie odporności, stabilnych systemów opieki zdrowotnej i edukacja na temat związków między zdrowiem, a zmianami klimatu.

Naukowcy szacują, że pozostało 10 lat, aby uniknąć globalnego ocieplenia powyżej 1,5°C, dlatego kluczowe znaczenie mają działania polityczne na poziomie światowym, europejskim i krajowym, by najmłodsi, którzy są szczególnie wrażliwi na skutki zmiany klimatu, rozwijały się prawidłowo i bez obawy o przyszłość Ziemi [1].

Zagrożenia dla zdrowia dzieci i nastolatków w Polsce

Dzieciństwo i okres młodzieńczy to czas intensywnego rozwoju, który obejmuje wzrost fizyczny, dojrzewanie organizmu oraz rozwój emocjonalny i psychospołeczny. W tym okresie istnieje wiele zagrożeń dla zdrowia, takich jak chorobotwórcze patogeny, czynniki środowiskowe (np. brak dostępu do wody) i klimatyczne (np. długotrwałe upały), niewystarczająca opieka zdrowotna oraz fizyczna i psychiczna przemoc. Społeczeństwa na całym świecie podejmują działania mające na celu zapewnienie wysokiego standardu opieki medycznej dla noworodków i dzieci, a także oferują wsparcie rodzicom i opiekunom, instytucje materialne i społeczne oraz, w skrajnych przypadkach, alternatywne środowiska rozwoju, takie jak domy dziecka lub rodziny zastępcze.

Jednym z głównych wskaźników skuteczności opieki medycznej jest wskaźnik umieralności niemowląt, który określa liczbę zgonów dzieci w wieku 0-1 roku na 1000 żywych urodzeń. Na przestrzeni ostatniego stulecia odnotowano znaczny spadek tego wskaźnika, co odzwierciedla postęp nauk medycznych i technik położniczych. W Polsce wskaźnik ten wynosił 147‰ w latach 1926-1930, 119,8‰ w 1946 roku, 25,1‰ w 1975 roku, a jedynie 3,8‰ w 2019 roku. Podobne wartości występują w krajach Unii Europejskiej, gdzie średnia wynosiła 3,8‰ w 2017 roku.

Program obowiązkowych szczepień profilaktycznych odegrał znaczącą rolę w poprawie zdrowia dzieci i młodzieży. Przykładem jest pokonanie polio (choroba Heinego-Medina), które zapobiegło wielu przypadkom niepełnosprawności ruchowej oraz zgonów. Niemniej jednak, z powodu powszechnej dezinformacji, wiara w skuteczność i bezpieczeństwo szczepionek została w ostatnich latach zachwiana, co ma negatywny wpływ na poziom szczepień w populacji dzieci. Spadek wskaźnika szczepień poniżej poziomu zapewniającego odporność zbiorową zwiększa ryzyko wystąpienia ognisk chorób zakaźnych, takich jak odra, ospa czy krztusiec, co szczególnie zagraża zdrowiu dzieci z chorobami przewlekłymi, które nie są objęte obowiązkowymi szczepieniami.

Rozwój dziecka jest silnie uwarunkowany przez środowisko, w którym się wychowuje. Miejsce zamieszkania, status socjoekonomiczny, relacje rodzinne i domowe zwyczaje, w tym nawyki żywieniowe, odgrywają kluczową rolę w kształtowaniu wzorców zachowań, w tym aktywności fizycznej i zdrowego odżywiania. Te wzorce stanowią podstawę podejmowania decyzji zdrowotnych w późniejszym życiu. Aby zmniejszyć nierówności zdrowotne u dzieci z różnych środowisk, konieczne jest zapewnienie powszechnego dostępu do edukacji, poprawa warunków mieszkaniowych rodzin, zwalczanie niedożywienia oraz wsparcie społeczności lokalnych w rozwiązywaniu strukturalnych problemów, takich jak przestępczość zorganizowana.

Wpływ klimatu na zdrowie dzieci i młodzieży

Zmiana klimatu ma negatywny wpływ na zdrowie dzieci, które stanowią jedną z najbardziej narażonych grup. Wpływ ten można podzielić na trzy główne typy: pierwotny, wtórny i trzeciorzędowy.

1. Pierwotny wpływ to bezpośrednie skutki ekstremalnych zjawisk pogodowych, takich jak powodzie, burze i tornada. Dzieci są bezpośrednio zagrożone utonięciem, obrażeniami ciała, zakażeniami i separacją od opiekunów. Dodatkowo, mogą doświadczać trudności psychicznych, takich jak zespół stresu pourazowego, depresji i zaburzeń adaptacyjnych. Przykładem takiego wpływu jest sytuacja dzieci po huraganie Sandy (uderzył w USA w 2012 r.). Dzieci zamieszkałe w domach zniszczonych przez huragan miały kilkukrotnie wyższe ryzyko depresji i trudności ze snem. Takie wydarzenie ma znaczący wpływ na ich zdrowie w przyszłości, bo wiąże się z większym ryzykiem zachorowania na choroby układu krążenia m.in. nadciśnieniem i udarami.

Globalne ocieplenie może również prowadzić do utraty miejsca zamieszkania i zmiany otoczenia, co negatywnie wpływa na rozwój fizyczny i poznawczy dzieci. Świadomość dzieci na temat skutków zmiany klimatu może powodować niepokój, objawy depresji i zaburzeń lękowych.

W wyniku długotrwałych i częstych fal upałów dzieci stają się mniejsze i lżejsze niż dorośli, ale proporcja powierzchni ich skóry do masy ciała jest większa niż u dorosłych. Dlatego dzieci są bardziej narażone na stres związany z przegrzaniem lub przemarznięciem. Wysokie temperatury mogą bezpośrednio wpływać na zdrowie dzieci, powodując takie zagrożenia jak odwodnienie, udar cieplny, zaburzenia równowagi elektrolitowej oraz zwiększoną podatność na choroby zakaźne, choroby nerek i układu oddechowego. Grupy najbardziej narażone na przegrzanie i zgon z powodu upałów to niemowlęta oraz nastoletni sportowcy.

Innym istotnym aspektem mającym bezpośredni wpływ na zdrowie dzieci są częstsze, dłuższe i bardziej intensywne fale susz oraz pożary obejmujące naturalne ekosystemy. Susze prowadzą do niedoboru wody pitnej i wody wykorzystywanej w celach gospodarczych, co negatywnie wpływa na układ oddechowy i zdrowie psychiczne, nasilając problemy związane z odwodnieniem, niedożywieniem i chorobami zakaźnymi. Dowiedziono, że zmniejszona ilość opadów w regionie Sahelu w Afryce przyczyniła się do wzrostu wskaźnika umieralności dzieci.

2. Wpływ wtórny to pośrednie skutki zmiany klimatu, takie jak zmiana składu powietrza, wzrost chorób wektorowych przenoszonych przez zwierzęta i owady oraz obniżenie efektywności upraw roślin. Dzieci chore na astmę, przewlekłe choroby układu oddechowego i alergie są szczególnie narażone na pogorszenie stanu zdrowia.

Wzrost temperatury na Ziemi powoduje zwiększenie liczy zwierząt i tym samym podnosi ryzyko większego oraz szybszego rozprzestrzeniania się za ich pomocą chorób wektorowych, takich jak borelioza i malaria. Ocieplenie klimatu sprzyja również rozwojowi populacji kleszczy i komarów, co zwiększa ryzyko zachorowań.

W Polsce liczba osób chorych na boreliozę przenoszoną przez kleszcze pospolite w ostatnich latach dramatycznie wzrosła. Od 2005 do 2015 roku odnotowano trzykrotny wzrost zachorowań na tę chorobę. W 2019 roku liczba ta wyniosła, aż 20 614 osób. Zjawisko to wynika ze wzrostu temperatury w okresie letnim, co sprawia, że kleszcze pojawiają się na coraz wyższych szerokościach geograficznych. Przenoszą również inne groźne choroby, takie jak kleszczowe zapalenie mózgu, babeszjoza i anaplazmoza, które mogą być śmiertelne, zwłaszcza dla dzieci.

3. Wpływ trzeciorzędowy to destabilizacja społeczna na szeroką skalę, spowodowana zmianą klimatu. Zmniejszenie produkcji żywności, niedobór wody i migracje klimatyczne prowadzą do niestabilności społecznej, co utrudnia prawidłowy rozwój dziecka. Państwa znajdujące się już w niestabilnej sytuacji są szczególnie dotknięte tym wpływem.

Okres prenatalny, noworodkowy i niemowlęcy

Okres noworodkowy i niemowlęcy jest czasem w życiu dziecka, który charakteryzuje się największą wrażliwością na czynniki zewnętrzne. Dlatego też ta grupa wiekowa jest szczególnie narażona na zdrowotne konsekwencje zmiany klimatu. Opieka medyczna noworodków i niemowląt, zwłaszcza edukacja rodziców, powinna uwzględniać informacje dotyczące zapobiegania negatywnym skutkom zmian klimatycznych.

Niewielka powierzchnia ciała względem masy, w połączeniu z systemem termoregulacji, który jest jeszcze rozwijający się i nie w pełni wydolny fizjologicznie, stwarzają szczególne zagrożenie dla noworodków i niemowląt w przypadku coraz częstszych fal upałów. Mogą one prowadzić do odwodnienia, a w konsekwencji nawet do niewydolności nerek.

Także kobiety w ciąży są szczególnie narażone na fale upałów. Odwodnienie we wczesnej ciąży może mieć negatywny wpływ na rozwój płodu i może skutkować przedwczesnym porodem lub wydłużeniem porodu. Zmniejszona zdolność termoregulacji u kobiet w ciąży wynika z przyspieszonego metabolizmu i wytwarzania ciepła wewnętrznego, wzrostu masy ciała związanej z odkładaniem tłuszczu oraz zmniejszonej powierzchni ciała w stosunku do masy. Kiedy równowaga cieplna nie może być utrzymana, stres cieplny prowadzi do uwolnienia białek szoku cieplnego, które mogą mieć negatywny wpływ na zdrowie płodu i kobiety w ciąży. Wiele badań sugeruje związek między ekspozycją na ciepło a ryzykiem przedwczesnego porodu, przedwczesnego pęknięcia błon płodowych, niskiej masy urodzeniowej i zgonów wewnątrzmacicznych. Stres cieplny może również prowadzić do wzrostu poziomu kortyzolu, co może skutkować zmniejszeniem przepływu krwi do łożyska, a co za tym idzie, zmniejszonym wzrostem płodu lub powikłaniami okołoporodowymi z powodu niedotlenienia płodu.

Wszelkie nieprawidłowości występujące w okresie prenatalnym, do których przyczynia się również globalne ocieplenie, mają wpływ na rozwój dziecka po urodzeniu i mogą zwiększać występowanie wielu przewlekłych schorzeń. Dzieci urodzone przedwcześnie, ze względu na niedojrzałość układów organizmu i niegotowość do życia poza macicą, borykają się z wieloma problemami, takimi jak niewydolność oddechowa, martwicze zapalenie jelit i zaburzenia termoregulacji.

Ekstremalne zjawiska pogodowe mogą nie tylko bezpośrednio wpływać na zdrowie i życie noworodków, ale również pośrednio im zagrażać. Powodzie sprzyjają rozprzestrzenianiu się patogenów powodujących biegunki, które są szczególnie niebezpieczne dla małych dzieci z powodu szybkiego odwodnienia. Ekstremalne warunki pogodowe często prowadzą do paraliżu systemu opieki zdrowotnej, co ogranicza dostęp do pełnej opieki medycznej i specjalistycznej aparatury. Podczas powodzi zwiększa się ryzyko ekspozycji na różne czynniki chorobotwórcze, takie jak pleśnie, które wytwarzają toksyny szkodliwe dla zdrowia i życia człowieka.

Okres dziecięcy

Intensywny rozwój dzieci i zależność od opiekunów sprawiają, że są bardzo podatną grupą na skutki zmiany klimatu. Podczas gdy przeciętnemu dorosłemu zajmuje około tygodnia do 10 dni, by przyzwyczaić się do fali upału, dzieci potrzebują na ten proces od 10 dni do 2 tygodni.

Upały i zanieczyszczenia powietrza utrudniają dzieciom spędzanie czasu poza domem. To może ograniczać ich aktywność fizyczną i przyczyniać się do problemów z nadwagą i otyłością. Natomiast wzrost średniej temperatury powietrza prowadzi do wzrostu występowania alergii i chorób dróg oddechowych. Wyższe stężenie dwutlenku węgla w atmosferze powoduje zwiększoną produkcję pyłków roślinnych, które są powszechnym czynnikiem alergizującym.

Kolejnym istotnym związkiem między zmianą klimatu a układem oddechowym dzieci jest wpływ ozonu na nasilenie objawów astmy. Wysoka temperatura powietrza powoduje wzrost stężenia ozonu na poziomie gruntu. Toksyczne działanie ozonu na układ oddechowy dziecka może prowokować ataki astmy. Ponadto wpływa on również na występowanie zaostrzeń atopowego zapalenia skóry i alergicznego zapalenia spojówek.

Jak wskazano w raporcie, fale upałów stanowią szczególne zagrożenie dla dzieci ze względu na ich mniej wydolną termoregulację w porównaniu do dorosłych. Mogą one prowadzić do bezpośrednich schorzeń, takich jak udar cieplny, zaburzenia elektrolitowe oraz choroby nerek spowodowane odwodnieniem. Badania wskazują również na związek między wzrostem średniej temperatury, a częstszym występowaniem kamieni nerkowych oraz choroby Kawasaki (prowadzi do powikłań sercowo-naczyniowych).

Dzieci są również narażone na poważne zagrożenia ze strony chorób zakaźnych przenoszonych przez wektory. W zależności od regionu klimatycznego, wzrasta częstość występowania chorób takich jak Escherichia coli, rotawirusy i pasożyty, które mogą powodować biegunki.

Okres nastoletni

Problemy zdrowotne nastolatków częściowo pokrywają się z tymi, które dotykają młodsze dzieci lub są ich bezpośrednią konsekwencją. Istnieją jednak pewne różnice, które są kluczowe i warte podkreślenia.

Jedną z najbardziej znaczących różnic dotyczy układu oddechowego. Podczas dojrzewania młodzież jest szczególnie narażona na czynniki upośledzające wzrost płuc. Do takich czynników należą m.in. zanieczyszczenia powietrza przez ozon, pył zawieszony, ołów, tlenek azotu czy tlenek węgla. Powodują one uszkodzenia wewnątrz organizmu i mogą również nasilać istniejące choroby, takie jak astma czy alergie.

Istotne jest powiązanie zanieczyszczeń powietrza z czasem spędzanym przez dzieci na dworze. Dzieci spędzające więcej czasu na świeżym powietrzu są bardziej narażone na zanieczyszczenia czy wysoką temperaturę. Intensywne ćwiczenia na świeżym powietrzu w rejonach z wysoką zawartością ozonu w powietrzu zostało skorelowane ze zwiększonym odsetkiem zachorowań na astmę. Co więcej, narażenie na działanie ozonu w wieku wczesnodziecięcym może ujawnić się znacznie później. Sugerują to badania osób w wieku późno nastoletnim z historią długoletniej ekspozycji na ozon, u których zauważono zaburzenia w funkcjonowaniu oskrzelików.

Zmiany klimatyczne a zdrowie psychiczne dzieci

Wpływ zmiany klimatu na dobrostan psychiczny dzieci jest wieloaspektowym problemem. Obejmuje on skutki oddziaływania środowiska przyrodniczego, reakcje na traumatyczne wydarzenia, przekazy medialne, politykę, aktywizm społeczny i relacje międzypokoleniowe. Młode pokolenie coraz bardziej interesuje się stanem planety, co może doprowadzić do zaburzeń psychicznych, zdefiniowanych jako niepokój klimatyczny czy depresja klimatyczna. Sama świadomość dzieci na temat nieuchronnych konsekwencji kryzysu klimatycznego wpływa negatywnie na ich dobrostan psychiczny. Rodzice, opiekunowie i nauczyciele powinni poszerzać swoją wiedzę w tej dziedzinie, aby odpowiedzialnie reagować na problemy natury psychologicznej u dzieci i nastolatków związane z klimatem.

W raporcie podkreślono, iż potrzebą człowieka jest przynależność, bycie częścią wspólnoty. Niezaspokojenie jej może mieć negatywny wpływ na rozwój emocjonalny dzieci, czego skutki będą dotkliwe przez resztę życia. Szczególnie silny efekt może wynikać na przykład z nagłej przymusowej relokacji tzw. migracji klimatycznej spowodowanej katastrofą naturalną. Wszystkie te mechanizmy, takie jak utrata majątku, przemoc wobec uchodźców, wyobcowanie społeczne, bariera językowa i kulturowa, stwarzają zagrożenie dla zdrowia psychicznego najmłodszych.

Co możemy zrobić dla klimatu?

Jedynym rozwiązaniem mogącym zminimalizować negatywne konsekwencje zmian klimatu jest dążenie do osiągnięcia neutralności klimatycznej poprzez redukcję emisji gazów cieplarnianych ze wszystkich źródeł. Aby osiągnąć ten cel, konieczna jest współpraca krajów z całego świata na wszystkich szczeblach i wprowadzenie odpowiednich regulacji klimatycznych na poziomie politycznym.

Działania, które każdy z nas może podjąć już dziś chronić klimat, to:

• Zmniejszenie własnego śladu węglowego poprzez wybieranie niskoemisyjnych źródeł energii (ekologiczny sposób ogrzewania domu/mieszkania) oraz niskoemisyjnych środków transportu (spacer, jazda na rowerze, korzystanie z transportu publicznego).
• Rezygnacja z podróży lotniczych na krótkich dystansach.
• Ograniczenie konsumpcjonizmu poprzez zmniejszenie niepotrzebnych zakupów i unikanie wyrzucania produktów, zwłaszcza tych, które nie ulegają biodegradacji.
• Ograniczenie spożycia mięsa na rzecz wprowadzenia większej ilości roślinnych zamienników, szczególnie lokalnie i ekologicznie produkowanych.
• Edukacja klimatyczna poszerzająca świadomość wpływu indywidualnych zachowań na klimat oraz korzystnych rozwiązań z punktu widzenia klimatu i środowiska.
• Aktywność i zaangażowanie obywatelskie poprzez udział w działaniach organizacji pozarządowych z sektora ochrony klimatu i środowiska, uczestnictwo w marszach i manifestacjach.
• Głosowanie w wyborach (samorządowych, parlamentarnych, unijnych) na kandydatów, dla których rozwiązanie kryzysu klimatycznego jest wysoko postawione na liście priorytetów.

Podsumowanie

Kwestia wpływu globalnego ocieplenia na zdrowie dzieci i nastolatków jest szerokim oraz złożonym zagadnieniem. Konsekwencje zmiany klimatu, takie jak niespotykane warunki atmosferyczne , rozprzestrzenianie się chorób zakaźnych, zmiany składu powietrza, migracje klimatyczne, niedobory wody i pożywienia mogą dotyczyć każdej grupy społecznej, ale najbardziej narażone są na nie niemowlęta, dzieci i nastolatki. Ze względu na to, że są w okresie rozwoju, który powinien przebiegać bez zakłóceń i szkodliwych czynników, należy poświęcić im szczególną uwagę oraz troskę.

Ponadto, to najmłodsze pokolenie będzie ponosić większość najdotkliwszych konsekwencji zmian klimatycznych, włącznie z zagrożeniami związanymi z kryzysem klimatycznym czy katastrofami związanymi z klimatem. Niektóre skutki zmiany klimatu są już mocno zauważalne i nieodwracalne, tak jak utracone zdrowie i życie w wyniku ekstremalnego upału, chorób wektorowych, zaburzeń psychicznych czy nagłych zjawisk pogodowych.

Obecnie należy podjąć zdecydowane działania mające na celu ochronę zdrowia przed skutkami zmian klimatu oraz podejmować wszelkie możliwe wysiłki, aby każde działanie miało na celu ochronę klimatu i redukcję emisji gazów cieplarnianych. Zachowanie dobrego zdrowia jest kluczowe dla sprawnego funkcjonowania społeczeństwa i dobrobytu. Szczególnie istotne jest uwzględnienie skutków zmiany klimatu w ramach działań profilaktycznych, ponieważ jest to jedno z największych wyzwań dla ludzkości w XXI wieku. Pamiętajmy, że dbając o Ziemię troszczymy się o nasze dzieci i nas samych. 

[1]„Wpływ zmiany klimatu na zdrowie dzieci” Zbigniew Karaczun, Weronika Michalak, Kacper Łuszczki, Agata Okulus, Mikołaj Patalong [dostęp: 2023-05-30]