W czerwcu 2022 roku Ministerstwo Klimatu i Środowiska opublikowało projekt uchwały Rady Ministrów w sprawie Krajowego Planu Gospodarki Odpadami 2028 [1]. Aktualizacja tego typu planów nie rzadziej niż co 6 lat jest wymagane przez ustawę o odpadach (Dz.U. 2022 poz. 699) [2]. Jako że poprzedni plan obowiązywał do połowy 2022 roku, konieczne było stworzenie nowego dokumentu wspierającego działania zmierzające do osiągnięcia celów i spełnienia wymagań wynikających z przepisów prawa Unii Europejskiej. Oprócz planowanych działań i celów, projekt dostarczył ogromu informacji na temat aktualnego stanu gospodarowania wielu rodzajów odpadów. Pierwszym z nich, który przedstawimy w naszej serii dotyczącej KPGO 2028 jest zużyty sprzęt elektryczny i elektroniczny.

Jak działa system gospodarowania zużytym sprzętem elektrycznym i elektronicznym?

Osoby wprowadzające na rynek sprzęt elektryczny i elektroniczny zobowiązane są do zorganizowania i sfinansowania zbierania zużytego sprzętu oraz jego przetwarzania. Odpady te objęte są obowiązkiem selektywnego zbierania odpadów, a umieszczanie ich łącznie z innymi odpadami jest zakazane. Na sprzęcie, opakowaniu lub w dołączonych dokumentach, wprowadzający powinien umieścić symbol selektywnego zbierania. System zbierania i zwrotu zużytego sprzętu jest tworzony przez zbierających oraz podmioty prowadzące nieprofesjonalną działalność w zakresie zbierania odpadów oraz PSZOKi, a także dystrybutorów udostępniających sprzęt na rynku. Demontaż oraz przygotowywanie do ponownego użycia sprzętu lub powstałych z nich odpadów, może być prowadzony wyłącznie w instalacji, obiekcie budowlanym lub jego części służącym do tych celów, o ile posiadana jest decyzja w zakresie gospodarki odpadami zezwalająca na przetwarzanie zużytego sprzętu. W roku 2017 na terenie kraju działało 154 przedsiębiorców prowadzących zakłady przetwarzania, 118 przedsiębiorców prowadzących działalność w zakresie recyklingu oraz 13 przedsiębiorców działających w zakresie innym niż recykling procesów odzysku. Dane te pochodzą z rejestru przedsiębiorców i organizacji odzysku sprzętu elektrycznego i elektronicznego, jednak od 2018 roku zużyty sprzęt podlega pod system BDO, w którym prowadzony jest rejestr i składane są roczne sprawozdania. Od tego roku zmienił się również system podziału sprzętu, a dotychczasowe 10 grup sprzętu zostało zmienione na 6 [3]:

1. Sprzęt działający na zasadzie wymiany temperatury;
2. Ekrany, monitory i sprzęt zawierający ekrany o powierzchni większej niż 100 cm²;
3. Lampy;
4. Sprzęt wielkogabarytowy, którego którykolwiek z zewnętrznych wymiarów przekracza 50 cm, w szczególności: urządzenia gospodarstwa domowego, sprzęt informatyczny i telekomunikacyjny, sprzęt konsumencki, oprawy oświetleniowe, sprzęt do odtwarzania dźwięku lub obrazu, sprzęt muzyczny, narzędzia elektryczne i elektroniczne, zabawki, sprzęt rekreacyjny i sportowy, wyroby medyczne, przyrządy stosowane do monitorowania i kontroli, automaty wydające, sprzęt do wytwarzania prądów elektrycznych. Niniejsza grupa nie obejmuje sprzętu ujętego w grupach sprzętu nr 1–3;
5. Sprzęt małogabarytowy, którego żaden z zewnętrznych wymiarów nie przekracza 50 cm, w szczególności: urządzenia gospodarstwa domowego, sprzęt konsumencki, oprawy oświetleniowe, sprzęt do odtwarzania dźwięku lub obrazu, sprzęt muzyczny, narzędzia elektryczne i elektroniczne, zabawki, sprzęt rekreacyjny i sportowy, wyroby medyczne, przyrządy stosowane do monitorowania i kontroli, automaty wydające, sprzęt do wytwarzania prądów elektrycznych. Niniejsza grupa nie obejmuje sprzętu ujętego w grupach sprzętu nr 1–3 i 6;
6. Małogabarytowy sprzęt informatyczny i telekomunikacyjny, którego żaden z zewnętrznych wymiarów nie przekracza 50 cm.

Problemy gospodarki zużytym sprzętem elektrycznym i elektronicznym

Gospodarka zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego boryka się z kilkoma problemami. Jednym z nich jest niska świadomość konsumentów w zakresie prawidłowego postępowania ze zużytym sprzętem. Jedynie 66 proc. badanych deklaruje, że w sytuacji kupna nowego sprzętu elektronicznego, używany sprzęt oddaje do właściwego miejsca [4]. Duża część osób odsprzedaje lub oddaje sprzętu lub przechowuje go w domu. 2 proc. badanych zadeklarowało, że wyrzuca sprzęt do zwykłego kosza na odpady, co nie jest poprawne. Gospodarce zagraża również szara strefa, czyli przetwarzanie i zbieranie odpadów bez wymaganych zezwoleń, w ramach której prowadzony jest nielegalny demontaż zużytego sprzętu. Problemem jest również pozbawianie zużytego sprzętu części i elementów metali kolorowych, przez co występują trudności z przekazaniem odpadu do recyklingu.

Analiza aktualnego stanu gospodarki zużytym sprzętem elektrycznym i elektronicznym

Chcąc ograniczyć ilość zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego istotna jest zrównoważona produkcja i konsumpcja. Szczególnie istotne jest ekoprojektowanie, pozwalające na wydłużenie czasu życia produktu oraz możliwość jego naprawy i modernizacji. Oprócz producentów ważną rolę odgrywają także konsumenci, którzy powinni być edukowani, tak aby kreować w nich świadome postawy. Jedna z czynności jaka mogłaby zostać przez nich podjęta to wybór bardziej trwałych urządzeń lub korzystanie z serwisów napraw. Klienci powinni także rozumieć oznakowania znajdujące się na produktach oraz zasady właściwej eksploatacji sprzętu, tak by wiedzieli w jaki sposób umożliwić mu dłuższe funkcjonowanie oraz aby przekazać go do wyznaczonych miejsc zbierania, jeśli dalsze użytkowanie lub naprawa jest niemożliwa. Mimo coraz większej świadomości producentów i konsumentów masa wprowadzonego na rynek sprzętu rośnie. Sprzęt wprowadzany na rynek, którego masa jest największa to urządzenia zaliczające się do grupy 4 – Sprzęt wielkogabarytowy, którego którykolwiek z zewnętrznych wymiarów przekracza 50 cm, grupy 5 – Sprzęt małogabarytowy, którego żaden z wymiarów nie przekracza 50 cm i grupy 1 – Sprzęt działający na zasadzie wymiany temperatury. W 2019 roku ich waga wyniosła kolejno ponad 376 039 Mg, 171 136 Mg i 154 429 Mg. Za nimi znalazły się urządzenia z grupy 2 – Ekrany, monitory i sprzęt zawierający ekrany o powierzchni większej niż 100cm² (42 773 Mg), grupy 6 – Małogabarytowy sprzęt informatyczny i telekomunikacyjny, którego żaden z zewnętrznych wymiarów nie przekracza 50 cm (27 634 Mg) i grupy 3 – Lampy (19 793 Mg). Oprócz ilości wypuszczanych na rynek nowych produktów, wzrasta również liczba zebranego zużytego sprzętu oraz osiągane poziomy zbierania. Przeważająca część zebranych odpadów jest następnie przetwarzana, jednak w procesie tym powstają duże ilości odpadów.

Porównując lata 2018 i 2019 widać również, że poprawie uległ poziom recyklingu i odzysku zużytego sprzętu. Poziomy są narzucone zgodnie z art. 21 ustawy o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym (Dz.U. 2022 poz. 1622) [5]. Zgodnie ze sprawozdaniami za rok 2019 złożonymi przez system BDO, przeważająca część poziomów została osiągnięta. Nie udało się to jedynie w przypadku odzysku sprzętu działającego na zasadzie wymiany temperatury oraz recyklingu lamp. Najwyższe poziomy odzysku i recyklingu były widoczne w grupie sprzętu wielkogabarytowego, którego którykolwiek z zewnętrznych wymiarów przekracza 50 cm.

Nadchodzące zmiany

Unia Europejska działa prężnie w zakresie ochrony środowiska przyrodniczego. Jednym z kluczowych celów określonych w dokumencie “Nowy plan działania UE dotyczący gospodarki o obiegu zamkniętym na rzecz czystszej i bardziej konkurencyjnej Europy” [6], który został opublikowany w 2020 roku przez Komisję Europejską, jest ograniczenie e-odpadów. Dokonanie tego jest planowane poprzez wprowadzenie “prawa do naprawy”, poprawę możliwości ponownego użycia, przedłużenie okresu użytkowania oraz tworzenie zachęt do recyklingu elektroniki. Temu celowi służy także ustanowienie portu USB-C uniwersalnym dla małego sprzętu na terenie UE. Reguła ta wejdzie w życie już w 2024 roku. Wszystkie te inicjatywy mogą spowalniać tempo wzrostu zapotrzebowania na sprzęt elektryczny i elektroniczny. Na rynku będzie pojawiać się więcej zużytego sprzętu starszej generacji. Nie można jednak zapominać o przemianach jakie były widoczne w ostatnich latach. Za sprawą pandemii zwiększyło się zapotrzebowanie na sprzęt wspomagający pracę i naukę zdalną, domową rozrywkę oraz utrzymywanie czystości czy prace kuchenne, co kształtowało nowy rynek potrzeb konsumentów. Na ilość powstających odpadów może wpływać również fotowoltaika, która dynamicznie rozwija się w ostatnich latach, przez co za pewien czas będzie widoczny wzrost ilości odpadów powstających w tym sektorze.

Cele i kierunki dalszych działań

Jednym z podstawowych celów i kierunków rozwoju związanych z gospodarką zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego jest ograniczenie ilości odpadów. W osiągnięciu tego mają pomóc inne cele jak promowanie ponownego wykorzystywania, recyklingu i innych metod odzysku odpadów pochodzących ze zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego oraz zwiększanie świadomości społeczeństwa i przedsiębiorców w zakresie prawidłowego postępowania ze zużytym sprzętem. Ich edukacja powinna składać się między innymi z poznawania hierarchii postępowania z odpadami, źródeł ich powstawania, selektywnego zbierania, sposobów postępowania ze sprzętem oraz większej świadomości swoich praw konsumenckich.

Wymagane poziomy zbierania, które od stycznia 2021 roku wynoszą 65% średniorocznej masy sprzętu wprowadzonego do obrotu albo 85% masy zużytego sprzętu wytworzonego na terytorium kraju [7], a także poziomy recyklingu i odzysku [5] powinny być osiągane. Zebrany sprzęt winien być w jak najlepszy sposób wykorzystywany, a cenne surowce wtórne być wykorzystywane. Kolejnym z kierunków rozwoju jest również intensyfikacja prowadzenia kontroli, które mają weryfikować przestrzeganie obowiązujących przepisów przez podmioty wprowadzające sprzęt oraz zajmujące się zbieraniem, przetwarzaniem, recyklingiem i działalnością inną niż recykling w zakresie zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego, w tym odzysku. Wraz ze wzrostem zainteresowania fotowoltaiką ważne jest również, aby w dalszym ciągu rozwijać infrastrukturę do recyklingu modułów fotowoltaicznych.

Krajowy Plan Gospodarki Odpadami 2028 obejmuje wiele rodzajów odpadów od tych komunalnych, przez pojazdy wycofane z eksploatacji, aż po odpady pochodzące z remontów, budów lub innych sektorów przemysłowych. Nie przegap następnego artykułu z serii dotyczącej KPGO 2028, w której przeanalizujemy kolejną grupę odpadów – baterie i akumulatory.

[1] Projekt uchwały Rady Ministrów w sprawie Krajowego planu gospodarki odpadami 2028
https://bip.mos.gov.pl/strategie-plany-programy/krajowy-plan-gospodarki-odpadami/projekt-uchwaly-rady-ministrow-w-sprawie-krajowego-planu-gospodarki-odpadami-2028/ [dostęp: 11-10-2022]

[2] Ustawa z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach (Dz.U. 2022 poz. 699)
https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20130000021/U/D20130021Lj.pdf [dostęp: 11-10-2022]

[3] Załącznik nr 1 Ustawy z dnia 11 września 2015 r. o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym (Dz.U.2022 poz. 1622)
https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20150001688/U/D20151688Lj.pdf [dostęp: 11-10-2022]

[4] Jednotematyczne​ badanie​ świadomości i zachowań ekologicznych mieszkańców Polski- Gospodarka​ odpadami​ 2021​ r. https://www.gov.pl/web/klimat/badania-swiadomosci-ekologicznej [dostęp: 11-10-2022]

[5] Art. 21 Ustawy z dnia 11 września 2015 r. o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym (Dz.U.2022 poz. 1622) brzmi:

1. Wprowadzający sprzęt jest obowiązany do osiągnięcia w poszczególnych latach określonych poziomów odzysku oraz przygotowania do ponownego użycia i recyklingu zużytego sprzętu.

2. Należy osiągnąć następujące poziomy odzysku oraz przygotowania do ponownego użycia i recyklingu zużytego sprzętu:
1) dla zużytego sprzętu powstałego ze sprzętu należącego do grup sprzętu nr 1 i 4 określonych w załączniku nr 1 do ustawy:
a) odzysku – 85% masy zużytego sprzętu oraz
b) przygotowania do ponownego użycia i recyklingu – 80% masy zużytego sprzętu;
2) dla zużytego sprzętu powstałego ze sprzętu należącego do grupy sprzętu nr 2 określonej w załączniku nr 1 do ustawy:
a) odzysku – 80% masy zużytego sprzętu oraz
b) przygotowania do ponownego użycia i recyklingu – 70% masy zużytego sprzętu;
3) dla zużytego sprzętu powstałego ze sprzętu należącego do grup sprzętu nr 5 i 6 określonych w załączniku nr 1 do ustawy:
a) odzysku – 75% masy zużytego sprzętu oraz
b) przygotowania do ponownego użycia i recyklingu – 55% masy zużytego sprzętu;
4) dla zużytego sprzętu powstałego ze sprzętu należącego do grupy sprzętu nr 3 określonej w załączniku nr 1 do ustawy – recyklingu – w wysokości 80% masy tego zużytego sprzętu.

3. Sposób obliczania rocznego poziomu odzysku oraz poziomu przygotowania do ponownego użycia i recyklingu zużytego sprzętu określa załącznik nr 4 do ustawy.

4. Minister właściwy do spraw klimatu może określić, w drodze rozporządzenia, warunki zaliczania masy zużytego sprzętu do masy zużytego sprzętu poddanej recyklingowi, kierując się koniecznością ujednolicenia sposobu obliczania poziomów odzysku oraz przygotowania do ponownego użycia i recyklingu zużytego sprzętu, o których mowa w ust. 1, oraz przepisami przyjętymi w tym zakresie przez Komisję Europejską.

[6] Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów “Nowy plan działania UE dotyczący gospodarki o obiegu zamkniętym na rzecz czystszej i bardziej konkurencyjnej Europy” https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=COM:2020:98:FIN [dostęp: 11-10-2022]

[7] Art. 20 Ustawy z dnia 11 września 2015 r. o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym (Dz.U.2022 poz. 1622) brzmi:

1. Wprowadzający sprzęt jest obowiązany do osiągnięcia minimalnych rocznych poziomów zbierania zużytego sprzętu, które wynoszą:
1) od dnia 1 stycznia 2018 r. do dnia 31 grudnia 2020 r. – nie mniej niż 40% średniorocznej masy sprzętu wprowadzonego do obrotu, a w przypadku sprzętu należącego do grupy sprzętu nr 3 określonej w załączniku nr 1 do ustawy – nie mniej niż 50% średniorocznej masy sprzętu wprowadzonego do obrotu;
2) od dnia 1 stycznia 2021 r. – nie mniej niż 65% średniorocznej masy sprzętu wprowadzonego do obrotu albo 85% masy zużytego sprzętu wytworzonego na terytorium kraju.

2. Przy obliczaniu poziomów zbierania zużytego sprzętu nie uwzględnia się masy zużytego sprzętu powstałego ze sprzętu, który nie został wprowadzony do obrotu, oraz odpadów poprodukcyjnych.

3. Sposób obliczania minimalnego rocznego poziomu zbierania zużytego sprzętu do dnia 31 grudnia 2020 r. określa załącznik nr 3 do ustawy.

4. Minister właściwy do spraw klimatu określi, w drodze rozporządzenia, minimalne roczne poziomy zbierania zużytego sprzętu, o których mowa w ust. 1 pkt 1, w poszczególnych latach do końca 2020 r., kierując się:
1) masą wprowadzonego do obrotu sprzętu;
2) działaniami na rzecz konkurencyjności polskiej gospodarki;
3) poziomem rozwoju infrastruktury niezbędnej w procesie zbierania zużytego sprzętu.

5. Minister właściwy do spraw klimatu dokona, w drodze rozporządzenia, wyboru metody spośród określonych w ust. 1 pkt 2 oraz określi szczegółowy sposób obliczania minimalnego rocznego poziomu zbierania zużytego sprzętu od dnia 1 stycznia 2021 r., kierując się potrzebą osiągnięcia minimalnego rocznego poziomu zbierania zużytego sprzętu oraz zapewnienia porównywalności informacji w zakresie osiągniętego minimalnego poziomu zbierania zużytego sprzętu przekazywanych przez wprowadzających sprzęt.