W ostatnich dziesięcioleciach jakość wody w kąpieliskach w Europie znacząco się poprawiła. Lepsza ocena źródeł zanieczyszczenia, unowocześnianie oczyszczalni ścieków oraz modernizacja sieci kanalizacyjnych doprowadziły do znacznego ograniczenia ilości nieoczyszczonych lub częściowo oczyszczonych ścieków komunalnych i przemysłowych. Dzięki podjętym działaniom kąpiel jest obecnie możliwa wielu obszarach wód powierzchniowych zlokalizowanych na terenach silnie zurbanizowanych.
Z opublikowanego rocznego sprawozdania dotyczącego kąpielisk [1] wynika, że w roku 2021 zdecydowana większość kąpielisk w Europie, bo blisko 85 procent, spełniało najbardziej rygorystyczne unijne wymogi odnośnie jakości wody w kąpieliskach. To cenna informacja dla osób planujących letnie kąpiele (odnośniki do wykazu miejsc kąpielowych znajdziesz na końcu artykułu). Europejska Agencja Środowiska (EEA) we współpracy z Komisją Europejską opracowała sprawozdanie, opierając się na monitorowaniu 21 859 kąpielisk państw członkowskich UE, Albanii i Szwajcarii.
Niezależnie od tego, czy miejscem docelowym jest grecka plaża, węgierskie jezioro czy francuska rzeka, możemy mieć pewność, że zdecydowana większość kąpielisk charakteryzuje się doskonałą jakością wody. Jest to korzystne dla środowiska, naszego zdrowia i europejskiego przemysłu turystycznego w czasach odbudowy po pandemii.
Wysoka jakość wód kąpielowych
Przeprowadzone badania wykazały, że najlepsze kąpieliska w Europie są w czterech krajach – Austrii, Malcie, Chorwacji i Grecji. 95 proc. lub więcej wód kąpielowych było doskonałej jakości. W Polsce jedynie 44,5 proc. kąpielisk otrzymało najwyższą ocenę. Dodatkowo na Malcie, w Bułgarii, Rumunii i Luksemburgu wszystkie oceniane miejsca do kąpieli spełniały co najmniej minimalne wymagania jakości. Odsetek europejskich wód kąpielowych osiągających minimalny standard jakości wody w kąpieliskach, określony przez Dyrektywę w sprawie wód kąpielowych [2], wzrósł z 74 proc. w 1991 roku do ponad 95 proc. w 2003 roku i pozostał dość stabilny od tego czasu.
Jednym z głównych wymogów Dyrektywy dotyczącej zarządzania jakością wody w kąpieliskach jest zapewnienie, że wszystkie miejsca do kąpieli będą co najmniej wystarczającej jakości do roku 2015. W sezonie kąpielowym 2021 roku ten minimalny standard jakości spełniało 95,2 proc. kąpielisk w UE.
Europejska Agencja Środowiska wykazała, że w okresie 2015 – 2021 odsetek wód kąpielowych sklasyfikowanych jako kąpieliska najwyższej jakości utrzymał się na stabilnym poziomie 85 – 88 proc. dla wód przybrzeżnych oraz 77 – 81 proc. dla wód śródlądowych. W przeważającej części jakość miejsc przybrzeżnych jest wyższa ze względu na większą zdolność samooczyszczania tych obszarów. Ponadto wiele miejsc do śródlądowych kąpieli w Europie Środkowej znajduje się na stosunkowo małych jeziorach, stawach oraz rzekach z niewielkim przepływem, których niska jakość jest często wynikiem krótkotrwałego zanieczyszczenia, zwłaszcza latem, w wyniku na przykład intensywnych opadów deszczu lub suszy.
Zmiany w liczbie kąpielisk
W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat liczba zgłaszanych miejsc do kąpieli w Europie wahała się. W sezonie kąpielowym 1990 roku było zgłoszonych 3 984 miejsc do kąpieli, a liczba ta osiągnęła szczytowy poziom 22 781 miejsc w 2009 roku. Od tamtej pory ustabilizowała się na poziomie około 22 000 miejsc do kąpieli.
Spadek całkowitej liczby miejsc o 1,9 proc. kąpielisk spowodowany był z jednej strony wykreśleniem Wielkiej Brytanii z Unii Europejskiej, a z drugiej strony identyfikacją nowych miejsc do kąpieli, szczególnie w Grecji (49 miejsc), Francji i Hiszpanii (35), Polsce (34) oraz Portugalii (21).
Kąpieliska bez klasyfikacji jakości i o minimalnym standardzie
Miejsca do kąpieli bez klasyfikacji jakości stanowią znaczącą część ogólnej bazy danych. Brak klasyfikacji wynika z nieprzeprowadzenia odpowiednich badań, co szczególnie dotknęło sezonu 2020 ze względu na restrykcje związane z COVID-19 (w tym zakaz dostępu do kąpieli i pobierania zestawu próbek). W 2020 roku nie sklasyfikowano 1 342 miejsc do kąpieli, a w najnowszym sezonie (2021) liczba ta wynosiła 711.
Z raportu wynika, że w 2021 roku niedostateczne wody w kąpieliskach stanowiły 1,5 proc. Występowały one w Francji (99 kąpielisk), Holandii (34), Szwecji (16), Estonii (2), Łotwie (2) i Słowacji (1). W Albanii liczba miejsc kąpielowych niskiej jakości znacząco spadła od 2015 roku, z poziomu 31 do 8 w 2021 r. Ten postęp można powiązać z budową pięciu oczyszczalni ścieków.
Pływanie w miejscach kąpieli o niskiej jakości wody może prowadzić do problemów zdrowotnych, powodując problemy żołądkowe i biegunkę po jej spożyciu, dlatego zgodnie z wymogami Dyrektywy w sprawie wód kąpielowych, są zamykane na cały kolejny sezon kąpielowy, a wprowadzone odpowiednie działania, mają na celu zmniejszenie zanieczyszczeń i eliminację zagrożeń dla zdrowia kąpiących się.
Dyrektywa w sprawie wód kąpielowych nakłada na państwa członkowskie obowiązek:
- wprowadzania zakazu kąpieli w celu zapobiegania narażeniu kąpiących się na zanieczyszczenia,
- identyfikacji przyczyny, źródła zanieczyszczeń oraz powodów nieosiągnięcia odpowiedniego statusu jakościowego,
- podjęcia odpowiednich środków w celu zapobiegania, zmniejszania lub wyeliminowania przyczyn zanieczyszczeń, takie jak wdrażanie Dyrektywy dotyczącej Oczyszczania Ścieków Komunalnych [3] oraz skoncentrowanie się na ograniczaniu przepustowości kanalizacji,
- poinformowania opinii publicznej o przyczynach zanieczyszczeń i podjętych działaniach.
Rygorystyczne unijne wymogi dotyczące wód w kąpieliskach określają, że kąpiel musi być zakazana lub odradzana przez pięć kolejnych lat lub więcej na terenach, gdzie jakość wody zostaje sklasyfikowana jako niedostateczna.
W 2020 roku 289 miejsc kąpieli w Unii Europejskiej było niskiej jakości, w kolejnym roku 54 z nich poprawiły ocenę do co najmniej odpowiedniej, natomiast 34 nie zostały w ogóle sklasyfikowane. W przypadku pozostałych 201 miejsc nic się nie zmieniło.
W 2021 roku liczba ta wynosiła 45 miejsc kąpieli w UE: 31 we Włoszech, 8 we Francji, 2 w Holandii oraz po 1 w Czechach, Estonii, Polsce i Szwecji.
Monitorowanie i ocena jakości wód do kąpieli w Europie
Unijne przepisy dotyczące wody wyraźnie wskazują, że podczas sezonu kąpielowego pobrane próbki z kąpielisk są poddawane analizie pod kątem występowania określonych bakterii wskazujących na zanieczyszczenie ściekami i hodowlą bydła. Na podstawie ilości wykrytych bakterii kałowych przydzielano odpowiednią klasyfikację miejsc kąpielowych: doskonała, dobra, dostateczna i zła (niedostateczna). Część kąpielisk ma charakter niesklasyfikowany, z uwagi na to iż są to obiekty nowo utworzone bez pełnego zestawu danych.
Państwa członkowskie zgodnie z Dyrektywą, podczas monitorowania kąpielisk są zobligowane do:
- pobrania i zbadania 1 próbki przedsezonowej (krótko przed rozpoczęciem sezonu kąpielowego,),
- pobrania i zbadania co najmniej 4 próbek (w tym próbka przedsezonowa),
- zachować odstęp między datami pobierania próbek nie więcej niż 1 miesiąc.
Jeśli wszystkie 3 wymogi są spełnione, kalendarz monitorowania uznany jest za zrealizowany.
W roku 2021 wymagania monitoringu zostały zrealizowane w 98 proc. kąpielisk w Europie, co stanowi wyższy udział w porównaniu do poprzedniego sezonu, gdy monitorowanie było utrudnione ze względu na pandemię.
Kąpieliska w Polsce
Zgodnie z ustawą Prawo wodne [4] sezon kąpielowy trwa od 1 czerwca do 30 września. W 2021 r. średni czas otwarcia kąpieliska wynosił 67 dni, najdłuższy 121, a najkrótszy 7 dni. Nadzorem sanitarnym objęto 657 miejsc kąpielowych, z czego 484 stanowią wody śródlądowe [5]. Najwięcej znajdowało się na obszarze województwa zachodniopomorskiego (173) i pomorskiego (129), najmniej w województwie podkarpackim (10). Pozostała cześć – 173 obiekty stanowiła grupa kąpielisk morskich (wody przybrzeżne i przejściowe), które mają istotne znaczenie z uwagi na znaczną liczbę osób korzystających z nich w sezonie letnim.
Państwowa Inspekcja Sanitarna wydała w 2021 r. w sumie 3 300 ocen, w tym:
- 3 069 ocen o przydatności wody do kąpieli (657 kąpielisk),
- 231 ocen o tymczasowym zakazie kąpieli (109 kąpielisk) – ze względu na nadmierny zakwit sinic lub przekroczenie parametrów mikrobiologicznych.
Sezon kąpielowy w 2021 r. był charakterystyczny pod względem liczby tymczasowego zakazu kąpieli ze względu na występowanie nadmiernego zakwitu sinic nad Morzem Bałtyckim. Sprzyjały temu wyjątkowo długotrwałe upały, bezwietrzna aura, brak intensywnego mieszania się wody oraz obecność znaczących ilości azotu i fosforu.
Nie sklasyfikowano 234 miejsc kąpielowych, ponieważ nie posiadały pełnego zestawu próbek.
Przegląd Dyrektywy w sprawie wód kąpielowych
W kontekście Europejskiego Zielonego Ładu i Planu Działania w zakresie Zerowego Zanieczyszczenia, Komisja Europejska obecnie ocenia, czy Dyrektywa w sprawie wód kąpielowych nadal spełnia swoje zadanie w celu ochrony zdrowia publicznego i poprawy jakości wody, czy też istnieje potrzeba poprawy obowiązujących wytycznych i wprowadzenia odpowiednich aktualizacji, w tym nowych parametrów.
Dyrektywa ta jest częścią szerokiego ramowego systemu unijnej legislacji wodnej, który obejmuje:
- Dyrektywę ramową wodną zwaną WFD, której celem jest zachowanie i poprawa stanu wód powierzchniowych i podziemnych, pod względem jakościowym i ilościowym [6],
- Dyrektywę w sprawie środowiskowych norm jakości w dziedzinie polityki wodnej – zwana EQSD; jej celem jest ochrona i poprawa jakości wód w Europie, poprzez osiągnięcie dobrego stanu ekologicznego i chemicznego do 2027 r. [7],
- Dyrektywę w sprawie wód podziemnych – zwana także GWD; ma na celu zapobieganie pogarszaniu się stanu wszystkich jednolitych części wód podziemnych [8],
- Dyrektywę ramową w sprawie strategii morskiej zwaną MSFD; działania na rzecz ochrony i zachowania środowiska morskiego, zapobieganie jego degradacji lub, gdy jest to wykonalne, odtworzenie ekosystemów morskich na obszarach, gdzie uległy one niekorzystnemu odziaływaniu, a także zapobieganie i stopniowe eliminowanie zanieczyszczeń środowiska morskiego [8],
- Dyrektywę dotyczącą oczyszczania ścieków komunalnych – zwana UWWTD, która określa zasady zbierania, oczyszczania i odprowadzania ścieków, tym samym ochronę środowiska przed niekorzystnym oddziaływaniem ścieków komunalnych (w tym eutrofizację). Obecnie trwa przegląd tej dyrektywy pod kątem znalezienia sposobów radzenia z przepływami burzowymi, które mają znaczący wpływ na jakość wody kąpielowej.
Miejskie kąpieliska wspierają cele Europejskiego Zielonego Ładu
Wśród licznych europejskich wód kąpielowych ponad 1 800 zlokalizowanych jest w 193 miastach o populacji przekraczającej 100 000 mieszkańców. Stanowią one istotny element miejskiej przestrzeni publicznej. Czyste i bezpieczne miejskie wody kąpielowe przynoszą liczne korzyści społeczno-ekonomiczne i środowiskowe, takie jak: poprawa zdrowia publicznego oraz jakości życia, poprawa lokalnego ekosystemu i zwiększenie odporności na zmiany klimatyczne. Mają także wartość rekreacyjną.
Miejsca kąpielowe to także istotny rezerwuar wody, znaczący dla życia ludzi oraz innych organizmów. Wiele praktyk takich jak: budowa tam, betonowanie rzek, nadmierna eksploatacja zbiorników wodnych zagraża bezpieczeństwu wodnemu. Za bezpieczną granicę uznano zmiany przepływu do 20 proc. wód na świecie (obecnie to 34 proc.) dlatego konieczna jest ochrona naturalnych rzek i jezior, które odwrócą tą sytuację.
Zbiorniki wodne przyczyniają się również do rozwoju bioróżnorodności, ponieważ są siedliskiem życia różnorodnej fauny i flory. Woda, która paruje ze zbiorników, jak i transpirująca roślinność strefy przybrzeżnej ochładza lokalny klimat, zwiększa wilgotność powietrza, co przekłada się na spadek temperatury w najbliższej okolicy.
Mimo dziesięcioleci skutecznej legislacji dotyczącej ochrony środowiska, poprawa jakości wody w kąpieliskach osiągnięta została w wielu, ale nie we wszystkich obszarach miejskich. Nadal istnieją kluczowe problemy, takie jak:
- zanieczyszczenia docierające do miast wzdłuż rzek z obszarów górnego biegu rzek,
- przepełnienie kanalizacji deszczowej w miastach podczas silnych opadów deszczu,
- nagły spływ powierzchniowy z utwardzonych obszarów miejskich,
- zabudowane brzegi wodne,
- zwężone koryta rzek,
- niewystarczająca roślinność nadbrzeżna.
Wiele miejskich akwenów wodnych w Europie nadal nie spełnia standardów kąpielowych z powodu wysokiego poziomu zanieczyszczeń. W odpowiedzi na tę sytuację, Unia Europejska opracowała szereg strategii mających na celu poprawę sytuacji m.in. Strategię adaptacji do zmian klimatu (plan przystosowania do nieuchronnych skutków zmian klimatycznych przy jednoczesnej realizacji działań ograniczających emisję gazów cieplarnianych poprzez zapewnienie zrównoważonego rozwoju oraz efektywnego funkcjonowania gospodarki i społeczeństwa), Strategię bioróżnorodności (plan odbudowy bioróżnorodności i odwrócenie procesu degradacji ekosystemów w Europie do 2030 roku poprzez przekształcenie gospodarki i cywilizacji w kierunku bardziej zrównoważonej ekologicznie) oraz Plan działania w celu zerowego poziomu zanieczyszczeń (plan lepszego monitorowania zanieczyszczenia powietrza, wody, gleby oraz produktów konsumpcyjnych, informowanie o tych zanieczyszczeniach, zapobieganie im oraz usuwanie ich skutków).
Gdzie znaleźć najwyższej jakości kąpieliska?
W ramach Dyrektywy w sprawie wód kąpielowych, państwa członkowskie UE mają obowiązek wykorzystywania mediów, w celu przekazywania bieżących informacji na temat jakości wód kąpielowych. Obecnie, wykorzystuje się przede wszystkim strony internetowe, zawierające istotne informacje dla użytkowników kąpielisk. W Polsce jest to serwis kąpielowy https://sk.gis.gov.pl/index.php.
Na poziomie europejskim, informacje na temat wód kąpielowych są udostępniane publiczności za pośrednictwem stron internetowych Europejskiej agencji środowiska https://discomap.eea.europa.eu/bathingwater/ (mapa) i https://water.europa.eu/ (serwis informacyjny). Użytkownicy mają możliwość sprawdzenia jakości wód kąpielowych na interaktywnej mapie, pobierania danych i indywidualnych raportów krajowych, a także zgłębiania szczegółów poprzez odnośnik do krajowego profilu wód kąpielowych dostępnego online oraz porównywania wyników z poprzednich lat.
[1] Raport European bathing water quality in 2021 https://www.eea.europa.eu/publications/bathing-water-quality-in-2021/european-bathing-water-quality-in-2021 [dostęp: 2023-06-20]
[2] DYREKTYWA PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY 2006/7/WE z dnia 15 lutego 2006 r. dotycząca zarządzania jakością wody w kąpieliskach i uchylająca dyrektywę 76/160/EWG https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32006L0007&from=FI [dostęp: 2023-06-20]
[3] DYREKTYWA RADY z dnia 21 maja 1991 r. dotycząca oczyszczania ścieków komunalnych https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:31991L0271 [dostęp: 2023-06-20]
[4] Ustawa z dnia 20 lipca 2017 r. Prawo wodne (Dz.U. 2016 poz. 2255) [dostęp: 2023-06-20]
[5] Raport „Kąpieliska i miejsca okazjonalnie wykorzystywane do kąpieli” https://sk.gis.gov.pl/raporty/Stan_sanitarny_2021_-_kapieliska.pdf [dostęp: 2023-06-20]
[6] DYREKTYWA PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY 2000/60/WE z dnia 23 października 2000 r. ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32000L0060 [dostęp: 2023-06-20]
[7] DYREKTYWA PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY 2008/105/WE z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie środowiskowych norm jakości w dziedzinie polityki wodnej, zmieniająca i w następstwie uchylająca dyrektywy Rady 82/176/EWG, 83/513/EWG, 84/156/EWG, 84/491/EWG i 86/280/EWG oraz zmieniająca dyrektywę 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32008L0105 [dostęp: 2023-06-20]
[8] DYREKTYWA PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY 2006/118/WE z dnia 12 grudnia 2006 r. w sprawie ochrony wód podziemnych przed zanieczyszczeniem i pogorszeniem ich stanu https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32006L0118&from=DA [dostęp: 2023-06-20]
[9] DYREKTYWA PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY 2008/56/WE z dnia 17 czerwca 2008 r. ustanawiająca ramy działań Wspólnoty w dziedzinie polityki środowiska morskiego (dyrektywa ramowa w sprawie strategii morskiej) https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32008L0056 [dostęp: 2023-06-20]
