Człowiek produkując sztuczne światło, oświetlił noc. Tymczasem ciemność to naturalne warunki środowiska przyrodniczego, niezbędne zarówno dla zwierząt, roślinności, jak i dla ludzi. Przez zanieczyszczenie światłem (ang. light pollution) rozumiemy nadmiarowe emitowanie oświetleniem w nocy. Światło otacza nas na każdym kroku. Oświetlone są nie tylko ulice, ale i parki oraz ogrody. I choć cieszy nasze oko iluminacja fasad budynków, mostów oraz oświetlone obiekty sportowe – to zwiększa ono jednocześnie zanieczyszczenie światłem. Podobnie jak oświetlone zakłady przemysłowe, firmy czy stacje benzynowe. Dodatkowe źródła światła to reklamy, przystanki tramwajowe czy autobusowe, oświetlenia domów i pojazdów oraz całe oświetlenie budynków, parkingów i obiektów związane z jego bezpieczeństwem.
Dlaczego naturalna ciemność nocy jest ważna?
Noc i związana z nią ciemność jest potrzebna dla prawidłowego funkcjonowania roślin oraz zwierząt. Skutki zanieczyszczenia światłem są ogromne, rozregulowuje ono okresy wegetacyjne roślin oraz zakłóca orientację przestrzenną zwierząt. Zanieczyszczenie światłem wpływa także na ludzi. Brak ciemności nocnej destabilizuje ludzki biorytm, może zaburzać koncentrację oraz sen, źle wpływa na przemianę materii i zegar biologiczny, prowadzi do chronicznego zmęczenia. Może powodować bóle głowy, zwiększać stres oraz potęgować choroby neurologiczne. Nadmiar światła zaburza produkcję melatoniny – hormonu, który wspomaga funkcjonowanie ludzkiego zegara biologicznego, rozregulowując tym samym rytm snu i czuwania.
W przypadku zwierząt jasność i ciemność regulują ich aktywność oraz reprodukcję. Przedłużona jasność negatywnie wpływa na liczebność populacji oraz zaburza cykle rozwojowe.
Tymczasem…
100% obszaru Polski jest zanieczyszczone światłem. W roku 2022 nad żadnym miejscem w Polsce niebo nie było tak ciemne jak w warunkach naturalnych.
W roku 2023 wydano raport będący dogłębną analizą stopnia zanieczyszczenia światłem w Polsce w 2022 roku. Stworzyła go grupa ekspercka, w skład której wchodzą naukowcy, przedstawiciele samorządów oraz działacze organizacji pozarządowych – Light Pollution Think Tank [1]. Wyniki diagnozy wskazują na potrzebę konkretnego działania w kierunku przywrócenia naturalnej ciemności oraz zainteresowania się problemem, jakim niewątpliwie jest zanieczyszczenie światłem.
Jakie wnioski płyną z ogłoszonego raportu?
Zanieczyszczenie światłem jest w Polsce powszechne i przybiera na sile
Oświetlamy w nadmiarze i niepotrzebnie, często nie zdając sobie sprawy z konsekwencji. To nie tylko ogromne, bezproduktywne straty energii elektrycznej, ale także negatywny wpływ na środowisko przyrodnicze oraz na nas samych. Zakłócając naturalne pory dnia, poważnie interweniujemy w przyrodę, wyrządzając ogromne szkody.
Wyniki raportu Light Pollution Think Tank wyraźnie pokazują skalę problemu. W roku 2022 ilość światła emitowanego w niebo wzrosła o 6% w stosunku do lat 2012-2021. Nocne niebo w roku 2022 było jaśniejsze średnio o 147% od nieba naturalnego. Sytuację potęguje fakt, że w naszym klimacie rzadko mamy do czynienia z bezchmurnym niebem, a to ma niebagatelne znaczenie. Badania wykazały bowiem, że zachmurzenie całkowite pogłębia jasność nieba. To sprawia, że jaśnieje ono nawet od 6-10 razy w stosunku do nocnego nieba bezchmurnego.
10% sumy wszystkich świateł emitowanych w Polsce w roku 2022 to efekt działania 5 gmin silnie zurbanizowanych (Warszawa, Łódź, Kraków, Gdańsk i Poznań). Luminacja energetyczna na km² w tych okolicach przekraczała nawet 2000% średniej wartości dla Polski. Efektem dostrzegalnym są unoszące się nad miastami charakterystyczne łuny świetlne zwane także smogiem świetlnym. To, czego nie widać na pierwszy rzut oka, to negatywny wpływ na zdrowie ludzi i zwierząt oraz pogorszenie jakości środowiska przyrodniczego.
Analiza badaczy wykazała, że nad 9,2% terytorium Polski zamieszkiwanym przez 58% mieszkańców kraju nigdy nie nastaje faktyczna noc (pojaśnienie przekracza tam 400%). Z kolei mieszkańcy największych miast żyją w warunkach, w którym pojaśnienie może sięgać nawet 1700%, co ludzkiemu oku nie pozwala na zaadaptowanie się do nocnego trybu widzenia.
Zanieczyszczenie światłem nie jest ujmowane w polskim prawie, a wszelkie ruchy w kierunku poprawy sytuacji są działaniem oddolnym
Jak wskazuje raport polskie prawo w roku 2022 w żaden sposób nie regulowało kwestii zanieczyszczenia światłem. Praca nad zmniejszeniem zanieczyszczenia światłem była działaniem oddolnym wynikającym z inicjatywy samorządów bądź zainteresowanych tematem organizacji.
Mimo że ustawa Prawo ochrony środowiska reguluje kwestie ochrony środowiska, to przez sposób sformułowania definicji pola elektromagnetycznego, zgodnie z którą przez pole elektromagnetyczne rozumie się pole elektryczne, magnetyczne oraz elektromagnetyczne o częstotliwościach od 0 Hz do 300 GHz [2], wyklucza światło, które obejmuje znacznie wyższe częstotliwości. Tym samym uniemożliwia objęcie ustawą kwestii związanych z zanieczyszczeniem światłem. Brakuje więc określonych standardów emisyjnych oraz określonych referencyjnych metod pomiaru. Brak regulowanej prawem normy nie pozwala na określenie jej przekroczenia, a co za tym idzie – żadnej emisji sztucznego światła nie można w rozumieniu prawa uznać za zanieczyszczenie.
Pewnym wsparciem mogą być dwa akty prawne. Pierwszym z nich jest ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, która dostarczyła gminom narzędzie w postaci tzw. uchwały krajobrazowej [3]. Drugim – rozporządzenie Ministra Infrastruktury w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie. Pierwszy z nich ogólnie, bez odnoszenia się do kwestii zanieczyszczenia światłem, określa zasady umieszczania nośników reklam. Drugi zaś reguluje maksymalne dopuszczalne natężenie światła na fasadach budynków [4].
Wnioski płynące z raportu wyraźnie wskazują na potrzebę dogłębnego ujęcia w polskim prawie zagadnień zanieczyszczenia światłem, tak aby jasno określone normy i przepisy były obligatoryjne, obowiązujące wszystkich i możliwe do wyegzekwowania.
Zanieczyszczenie światłem jest monitorowane jedynie przez uczelnie, instytucje naukowe oraz organizacje pozarządowe. Państwowe służby w żaden sposób nie kontrolują nadmiarowego światła.
Raport zdiagnozował fakt, iż na chwilę publikowania go, żadna z państwowych służb nie przeprowadzała naziemnego monitoringu jasności nieba na terenie Polski.
Zanieczyszczenie światłem a przemysł
Obok urbanizacji drugim czynnikiem, który znacząco zwiększa zanieczyszczenie światłem jest industrializacja. Powstające fabryki, rozbudowywane zakłady i cała związana z tym infrastruktura generują olbrzymie emisje światła. Potwierdzeniem tego są wyniki raportu, który wskazał, że 5 obiektów, w skali całego kraju, które powodowały w roku 2022 największą emisję były szklarnie. Oświetlenie przemysłowe z uwagi na swój charakter jest jasne, często całodobowe i skierowane w różne kierunki. Przedsiębiorstwa to oświetlenie budynków i przyległych terenów, oświetlenia bilbordów, szyldów oraz całe oświetlenie miejsc związane z ochroną mienia. Dochodzi także do wtargnięcia światła na sąsiadujące obszary. Stosowane w strefach przemysłowych sztuczne światło automatycznie oświetla pobliskie środowisko naturalne oraz mieszkających na danym obszarze ludzi.
Czy każde sztuczne światło zanieczyszcza?
Nie każde źródło światła niszczy środowisko naturalne. Szkodliwy jest jego nadmiar, nieprawidłowe ukierunkowanie światła, latarnie uliczne, które rozpraszają światło zamiast kierować w potrzebne miejsce. Wyróżniamy różne rodzaje zanieczyszczenia światłem. To m.in.:
- strefa blasku znana także pod nazwami: smog świetlny, łuna miejska (obszar, w którym zanieczyszczenie światłem jest widoczne gołym okiem, a jasność nocnego nieba jest dużo większa niż na innych obszarach)
- wtargnięcie światła (światło z jednej przestrzeni przenika na sąsiednie)
- chaos świetlny (mnogość i różnorodność sztucznego oświetlenia publicznego może np. zakłócać widoczność na drodze i utrudniać kierowcom bezpieczną podróż, to też sztuczne oświetlenie, które jest zbyt intensywne i krzykliwe)
- prześwietlenie (nadmierne oświetlenie nocne i zbyt silne sztuczne źródła światła na danym obszarze)
- blask/oślepienie (nadmierna jasność, która powoduje dyskomfort wzrokowy, może nawet oślepiać)
- rozproszenie (zanieczyszczenie atmosfery powstające w wyniku odbicia cząstek powietrza i pyłów atmosferycznych)
- rozbłyski satelitarne (intensywne błyski światła w wyniku działalności sztucznych obiektów na orbicie okołoziemskiej).
Kroki zaradcze
Aby zmniejszyć zanieczyszczenie światłem, najłatwiej byłoby stosować się do zasady – CO, KIEDY i JAK oświetlam. Warto zwracać uwagę na to, jakie oprawy lampy wybierać, jakie światło wykorzystywać i w którą stronę je kierować.
Kolor ma znaczenie
Ważna jest barwa zainstalowanego oświetlenia. Najkorzystniejsze jest zastosowanie światła o kolorze bursztynowym. Niestety coraz częściej wykorzystywane jest zbyt jasne, białe oświetlenie LED. Jego biel uzyskuje się poprzez dodanie do światła żółtego składowej niebieskiej, co nie jest najlepszym wyborem dla ludzkiego oka oraz środowiska naturalnego. Dużo lepszym rozwiązaniem jest światło o barwie ciepłej.
Istotną sprawą jest też, aby stosować minimalny strumień świetlny o ukierunkowanym kącie padania światła. Ważne, aby sztuczne światło było skierowane punktowo i nie rozświetlało całego otoczenia. Bowiem im większa oświetlana przestrzeń, tym większe zanieczyszczenie światłem. Światło powinno więc być kierowane tylko tam, gdzie jest to potrzebne.
Rodzaj oprawy
Warto wykorzystywać odpowiednie oprawy oświetleniowe, tak aby światło rozproszone zastąpić takim, które pada w konkretne wymagające oświetlenia miejsce i nie rozświetla całej okolicy. Należałoby więc w ogóle zrezygnować z opraw świecących w górę.
Optymalizacja oświetlenia
Zastosowane w oświetleniu miejskim timery lub czujniki ruchu pozwalają na czasowe oświetlanie przestrzeni, co skraca czas emitowania oświetlenia w nocy. Głównym bowiem celem powinna być eliminacja nieefektywnego oświetlania. Powinniśmy oświetlać miejsca, które tego potrzebują, w określonym czasie. Stąd zalecane jest rozpowszechnienie czujników ruchu, timerów oraz ograniczenie sztucznego oświetlenia dekoracyjnego. Doskonałym rozwiązaniem jest także zastosowanie w oświetleniu sensorów światłoczułych, które dostosowują intensywność oświetlania do panujących warunków atmosferycznych oraz pory dnia.
ZAGUBIENI W ŚWIETLE
Zanieczyszczenie światłem to problem do rozwiązania dla nas i dla przyszłych pokoleń. Z jednej strony jest to temat niezwykle istotny, a z drugiej marginalizowany. Brak wiedzy oraz świadomości na temat szkodliwości jasnych nocy sprawiają, że sztuczne oświetlenie uliczne cieszy nas zamiast martwić. Tymczasem wtargnięcie światła w naturalny dla przyrody czas nocy wyrządza niepowetowane straty. Brak odpowiednich narzędzi prawnych nie pozwala na określenie jasnych zasad i weryfikację ich przestrzegania. Działania mające zmniejszyć zanieczyszczenie światłem nadal leżą w gestii jedynie samorządów, pozarządowych organizacji i osób prywatnych. To oddolne inicjatywy, my tymczasem potrzebujemy skutecznych rozwiązań systemowych i umocowania w prawie w celu ograniczenia zanieczyszczenia świetlnego. Zapewne nie da się go uniknąć, jednak warto zawalczyć o ograniczenie zanieczyszczenia światłem. Uważne korzystanie ze źródeł światła przez każdego z nas może przeciwdziałać zanieczyszczeniu światłem. Warto działać i warto być świadomym, jak zanieczyszczenie światłem wpływa na świat wokół i nas samych! Wszystko po to, aby zadbać o środowisko przyrodnicze i aby… znów zobaczyć ciemne niebo i tysiące gwiazd!
Autorka: Joanna Śliwińska-Wachowiak, specjalistka Kancelarii Ekologicznej ds. marketingu i szkoleń online
Pytanie? Konkretna odpowiedź!
Skąd wzięło się zjawisko zanieczyszczenia światłem?
Wraz z wynalezieniem światła sztucznego człowiek zaczął wyraźnie ingerować w środowisko naturalne i stopniowo skracać czas występowania naturalnego nocnego nieba. Urbanizacja oraz industrializacja sprawiły, że świecimy coraz więcej i niemal wszędzie, tworząc prawdziwy chaos świetlny. Zamiast rozgwieżdżonego nieba mamy rozświetloną ziemię. Zalew sztucznego światła sprawił, że poziom zanieczyszczenia światłem dramatycznie wzrasta. W efekcie problem zanieczyszczenia światłem stał się tak samo istotny i negatywnie wpływający na zdrowie człowieka i zwierząt oraz jakość środowiska przyrodniczego jak zagrożenie innymi emisjami np. hałasem.
Czym jest zanieczyszczenie światłem?
To wszelki nadmiar źródeł światła – sztucznego oświetlenia publicznego oraz prywatnego, który rozjaśnia ciemność nocnego nieba, zaburzając tym samym naturalny rytm przyrody. Zanieczyszczenie światłem wpływa zarówno na zwierzęta, roślinność, jak i ludzi. Światło, dając człowiekowi pozorne poczucie bezpieczeństwa, rozregulowuje jego organizm. Rozwój urbanistyki i przemysłu sprawiają, że rośnie liczba źródeł światła, a wraz z tym wzrasta zanieczyszczenie światłem. W efekcie tracimy nie tylko energię elektryczną, ale i naturalnie nocne niebo.
Czym są obszary ochrony?
Dzięki rosnącej świadomości ekologicznej, ludzie podejmują kolejne kroki w kierunku zmniejszenia zanieczyszczenie światłem. Takim rozwiązaniem są obszary ochrony, czyli tworzone miejsca – parki, rezerwaty – które są chronione przed sztucznym światłem. W Polsce mamy dwa parki ochrony nocnego nieba (Izerski Park Ochrony Nocnego Nieba i Park Gwiezdnego Nieba “Bieszczady”) oraz trzy obszary ochrony (obszar ochrony w Sopotni Wielkiej, obszar ochrony w Palowicach i obszar ochrony w sołectwach Izdebno i Chalin). W miejscach tych prowadzone są obserwacje astronomiczne. Jest to też wybawienie dla zwierząt prowadzących nocny tryb życia, bowiem ich życie w przestrzeni zanieczyszczonej sztucznym światłem byłoby zagrożone.
[1] Light Pollution Think Tank (2023). Zanieczyszczenie światłem w Polsce. Raport 2023. Kotarba A.Z. (red.) Wydawnictwo Centrum Badań Kosmicznych PAN, Warszawa, www.lptt.org.pl [dostęp: 13-08-2024]
[2] Punkt 18 artykułu 3 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2024 r. poz. 54) mówi, że ilekroć mowa jest w ustawie o:
polach elektromagnetycznych – rozumie się przez to pole elektryczne, magnetyczne oraz elektromagnetyczne o częstotliwościach od 0 Hz do 300 GHz
https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20240000054/U/D20240054Lj.pdf [dostęp: 13-08-2024]
[3] Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. z 2023 r. poz. 977, 1506, 1597, 1688, 1890)
https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20230000977/U/D20230977Lj.pdf [dostęp: 13-08-2024]
[4] Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie reguluje maksymalne natężenie światła na fasadach budynków:
293 pkt 6
Urządzenia oświetleniowe, w tym reklamy, umieszczone na zewnątrz budynku lub w jego otoczeniu nie mogą powodować uciążliwości dla jego użytkowników ani też przechodniów i kierowców. Jeżeli światło skierowane jest na elewację budynku zawierającą okna, natężenie oświetlenia na tej elewacji nie może przekraczać 5 luksów w przypadku światła białego i 3 luksów w przypadku światła kolorowego lub światła o zmieniającym się natężeniu, błyskowego, ewentualnie pulsującego.
https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20220001225/O/D20221225.pdf [dostęp: 13-08-2024]
