Ambitne prawodawstwo Unii Europejskiej ma zapobiec niebezpiecznym zmianom klimatycznym i sprzyjać osiągnięciu neutralności klimatycznej do 2050 r. oraz redukcji emisji do 2030 r. Czy tak się stanie? Sprawdź, jakie konkretne działania podejmuje Unia, aby zrealizować wyznaczone cele redukcji gazów cieplarnianych w różnych sektorach gospodarki.

Europejski Zielony Ład

Europejski Zielony Ład – plan poprawy dobrostanu obywateli poprzez przekształcenie Europy w kontynent o najwyższym stopniu neutralności dla klimatu oraz ochrony środowiska naturalnego – staje się rzeczywistością. W lipcu 2021 roku Komisja Europejska przyjęła propozycje legislacyjne mające na celu dostosowanie unijnej polityki klimatycznej, energetycznej, użytkowania gruntów, transportu i podatków do ograniczenia emisji gazów cieplarnianych netto o co najmniej 55 proc. do 2030 r. w porównaniu z poziomami z 1990 r.

Wśród konkretnych propozycji KE znajduje się m.in.:

• obniżenie ogólnego pułapu emisji i zwiększenie rocznego tempa ich redukcji;
• stopniowe wycofywanie bezpłatnych uprawnień do emisji dla lotnictwa oraz dostosowanie do światowego mechanizmu kompensacji i redukcji dwutlenku węgla dla lotnictwa międzynarodowego (CORSIA) oraz włączenie emisji z żeglugi po raz pierwszy do EU ETS;
• ustanowienie odrębnego, nowego systemu handlu uprawnieniami do emisji w odniesieniu do dystrybucji paliwa dla transportu drogowego i budynków;
• rozwój naturalnych pochłaniaczy dwutlenku węgla, tak by 2030 r. pochłaniały one 310 mln ton emisji CO₂;
• stworzenie zachęt podatkowych wspierających zieloną transformację, szczególne w dziedzinie energii.
• zwiększenie funduszu innowacyjnego i funduszu modernizacyjnego.

Ponadto, aby uzupełnić znaczne wydatki na klimat w budżecie UE, państwa członkowskie powinny przeznaczać całość swoich dochodów z handlu uprawnieniami do emisji na projekty związane z klimatem i energią.

Do 2030 r. 40 proc. energii ma być produkowane ze źródeł odnawialnych i zasilać transport, ogrzewanie i chłodzenie w budynkach i przemyśle.

Do 2035 r. UE powinna dążyć do osiągnięcia neutralności klimatycznej w sektorach użytkowania gruntów, leśnictwa i rolnictwa, co dotyczy również emisji rolniczych innych niż CO₂, takich jak emisje pochodzące ze stosowania nawozów i od zwierząt gospodarskich.

Do 2050 roku Europa ma stać się pierwszym na świecie kontynentem neutralnym dla klimatu.

Osiągnięcie wspomnianych celów ma być możliwe poprzez podjęcie następujących środków:

1. Unijny system handlu emisjami pochodzącymi z przemysłu.
2. Nałożenie podatku węglowego na towary importowane.
3. Wiążące krajowe cele redukcji emisji gazów cieplarnianych z sektorów nieprzemysłowych.
4. Wykorzystanie lasów w UE do zrównoważenia emisji CO.
5. Ustanowieniem nowych celów redukcji emisji CO₂ z samochodów. 

Przemysł: System handlu emisjami

Ramy prawne europejskiego rynku uprawnień do emisji dwutlenku węgla zostały określone w dyrektywie o handlu emisjami [1]. Celem unijnego systemu handlu uprawnieniami do emisji (ETS), który został utworzony w 2005 roku, jest ograniczenie emisji dwutlenku węgla w przemyśle poprzez zobowiązanie firm do posiadania pozwolenia na każdą tonę emitowanego CO₂. Firmy muszą kupować pozwolenia za pośrednictwem aukcji. Dodatkowo system oferuje zachęty do pobudzania innowacji w sektorze.

Europejski system handlu uprawnieniami do emisji jest pierwszym i największym na świecie rynkiem uprawnień do emisji dwutlenku węgla. Działa we wszystkich krajach UE oraz w Islandii, Liechtensteinie i Norwegii (państwach EOG–EFTA). Reguluje około 40 proc. całkowitej emisji gazów cieplarnianych w UE i obejmuje około 11 000 elektrowni i zakładów produkcyjnych oraz linii lotniczych realizujących loty pomiędzy tymi krajami w UE. System funkcjonuje na zasadzie okresów rozliczeniowych. Obecnie rozpoczyna się czwarty taki okres (trwający od 2021 do 2030 r.).

EU ETS obejmuje następujące sektory i rodzaje gazów:

1. dwutlenek węgla (CO₂) pochodzący z:
– wytwarzania energii elektrycznej i cieplnej,
– energochłonnych sektorów przemysłu, w tym rafinerii ropy naftowej, hut żelaza oraz produkcji aluminium, metali, cementu, wapna, szkła, ceramiki, celulozy, papieru, kartonu, kwasów i chemikaliów organicznych luzem,
– lotnictwa komercyjnego w obrębie Europejskiego Obszaru Gospodarczego;

2. podtlenek azotu (N₂O) z produkcji kwasu azotowego, adypinowego, glioksalu i kwasu glioksalowego;
3. perfluorowęglowodory (PFC) z produkcji aluminium.

Udział w systemie EU ETS jest obowiązkowy dla firm działających w wymienionych powyżej sektorach, ale w niektórych obszarach gospodarki dotyczy on tylko instalacji przekraczających określoną wielkość. Niektóre małe instalacje można wyłączyć z systemu, jeżeli poszczególne kraje stosują bodźce podatkowe lub inne środki, które pozwalają zmniejszyć emisje w równoważnym stopniu. W sektorze lotnictwa do 31 grudnia 2023 r. system EU ETS będzie mieć zastosowanie tylko do lotów między lotniskami znajdującymi się na terytorium Europejskiego Obszaru Gospodarczego.

System EU ETS jest systemem pułapów i handlu. Polega na wprowadzeniu limitu łącznych emisji niektórych gazów cieplarnianych emitowanych przez instalacje objęte systemem. Z czasem limit ten jest obniżany, co sprawia, że łączne emisje spadają. W ramach wyznaczonego pułapu operatorzy instalacji kupują lub otrzymują uprawnienia do emisji, którymi mogą handlować zgodnie ze swoimi potrzebami. Ograniczenie całkowitej liczby dostępnych uprawnień do emisji gwarantuje, że mają one pewną wartość.

Co roku każda instalacja musi umorzyć liczbę przydziałów wystarczającą na pełne pokrycie jej emisji. W przeciwnym wypadku nakładane są wysokie grzywny. Jeżeli instalacja zmniejszy swoje emisje, może zatrzymać dodatkowe uprawnienia w celu pokrycia swoich potrzeb w przyszłości albo sprzedać je innej instalacji, której tych uprawnień zabrakło. System handlu gwarantuje obniżanie emisji tam, gdzie najmniej to kosztuje. Wysokie ceny emisji dwutlenku węgla sprawiają również, że warto inwestować w innowacyjne technologie niskoemisyjne.

Celem UE jest zmniejszenie do 2030 roku emisji o co najmniej 55 proc. do 2030 roku. Aby go osiągnąć, Komisja Europejska proponuje dokonanie przeglądu i ewentualne rozszerzenie zakresu EU ETS. System EU ETS jest także inspiracją dla rozwoju handlu uprawnieniami do emisji w innych krajach i regionach. UE dąży do powiązania EU ETS z innymi zgodnymi z nim systemami. Na przykład w 2017 r. Unia Europejska i Szwajcaria podpisały umowę w sprawie powiązania swoich systemów handlu emisjami. Umowa weszła w życie 1 stycznia 2020 r., a do połączenia doszło we wrześniu tego samego roku.

Podatek węglowy na towary importowane

Celem Parlamentu Europejskiego jest walka ze zmianami klimatycznymi bez narażania unijnych przedsiębiorstw na nieuczciwą konkurencję międzynarodową wynikającą z braku działań klimatycznych w krajach niebędących członkami UE. Wysiłki UE dla zmniejszenia śladu węglowego w ramach Europejskiego Zielonego Ładu i osiągnięcia zrównoważonej odporności i neutralności klimatycznej do 2050 r. mogą zostać osłabione przez mniej ambitne kraje. Aby temu zaradzić, UE zaproponuje mechanizm dostosowywania cen na granicach z uwzględnieniem emisji CO₂ (CBAM), który nakładałby opłatę węglową na import niektórych towarów spoza UE. Do 2023 r. CBAM powinien obejmować energetyczne i energochłonne sektory przemysłu, które odpowiadają za 94 proc. unijnych emisji przemysłowych i nadal otrzymują znaczne bezpłatne przydziały. Nowy mechanizm powinien być zgodny z zasadami Światowej Organizacji Handlu (WTO) i zachęcać do dekarbonizacji przemysłu w UE i poza nią.

Jak miałby działać europejski podatek węglowy? Jeśli produkty będą pochodzić z krajów o mniej ambitnych przepisach niż UE, nakładany będzie podatek, dzięki czemu importowany produkt nie będzie tańszy niż równoważny produkt unijny. Biorąc pod uwagę ryzyko przenoszenia produkcji przez bardziej zanieczyszczające sektory do krajów o mniej restrykcyjnych ograniczeniach emisji gazów cieplarnianych (tzw. „ucieczka emisji”), ustalanie opłat za emisję gazów cieplarnianych jest postrzegane jako istotne uzupełnienie istniejącego unijnego systemu handlu uprawnieniami do emisji (ETS). W ramach obecnego systemu handlu uprawnieniami do emisji (ETS), który zapewnia zachęty finansowe do ograniczania emisji, elektrownie i przemysł muszą posiadać pozwolenie na każdą tonę wytwarzanego CO₂. Cena tych zezwoleń zależy od popytu i podaży. Obecnie (lipiec 2021) cena uprawnień do emisji CO₂ wynosi 51,70 euro za tonę, a więc jest wyższa o 137,6 proc. w porównaniu do ubiegłego roku.

Ograniczenie emisji dwutlenku węgla z innych sektorów

Sektory nieobjęte systemem handlu emisjami – takie jak transport, rolnictwo, budownictwo i gospodarka odpadami – stanowią około 60 proc. ogólnej emisji gazów cieplarnianych w UE. Celem UE jest zmniejszenie emisji pochodzących z tych sektorów o 30 proc. do 2030 r. w porównaniu z 2005 r. By tego dokonać, państwa członkowskie uzgodniły krajowe roczne cele redukcyjne na lata 2021–2030 [2], które są obliczane na podstawie produktu krajowego brutto (PKB) na mieszkańca i w zależności od kraju wynoszą od 0 proc. do 40 proc. Kraje UE o niższych dochodach otrzymają odpowiednie wsparcie, by osiągnąć swoje cele. Dla Polski ten cel wynosi 7 proc., dla Szwecji i Luksemburga – 40 proc., a dla Bułgarii – 0 proc. Rozporządzenie w sprawie wspólnego wysiłku redukcyjnego [2] obejmuje 60 proc. emisji gazów cieplarnianych w UE. Na jego mocy zostanie utworzona rezerwa bezpieczeństwa w postaci 105 mln ton ekwiwalentu CO₂ do udostępnienia w 2032 r. Rezerwa ma pomóc mniej zamożnym państwom członkowskim, które mogą mieć trudności z realizacją celu wyznaczonego na 2030 r. Przed skorzystaniem z rezerwy państwa te będą jednak musiały spełnić określone warunki. Aby ułatwić proces dostosowywania się do rocznych limitów, państwa członkowskie będą mogły korzystać z instrumentów elastyczności, na przykład co roku w okresie 2021–2030 będą mogły zachować, pożyczyć lub przenieść między sobą (na przykład sprzedając) roczne przydziały emisji.

Potencjał lasów dla walki ze zmianą klimatu

Powierzchnia lasów w Unii Europejskiej wynosi 182 mln hektarów, co stanowi 43 proc. powierzchni UE (nie wliczając powierzchni jezior i dużych rzek). Pomiędzy krajami UE występują znaczne różnice w wielkości powierzchni lasów: tylko siedem państw – Finlandia, Francja, Niemcy, Włochy, Polska, Hiszpania i Szwecja – odpowiada za ponad 70 proc. lasów w całej UE. Ponad 60 proc. lasów ze zdolnością produkcyjną w UE funkcjonuje w sposób zrównoważony (dane z roku 2019 r.).

Dlaczego lasy są tak ważne? Ponieważ pozwalają chronić gleby przed erozją, są częścią cyklu wodnego, stanowiąc siedlisko dla wielu gatunków zwierząt i roślin są gwarancją bioróżnorodności, pomagają regulować lokalny klimat. Zdrowe lasy są ważne także dla walki ze zmianą klimatu, ponieważ wychwytują dwutlenek węgla (pochłaniają rocznie równowartość 8,9 proc. całkowitej emisji gazów cieplarnianych w UE), zmniejszając jego ilość w atmosferze. Dlatego działania na rzecz lasów są jednym z aspektów polityki Unii Europejskiej w kontekście walki ze zmianą klimatu. Przepisy unijne stawiają sobie za cel m.in. zapobieganie emisjom powodowanym przez wylesianie – każde państwo członkowskie zobowiązane jest do rekompensowania zmian w użytkowaniu gruntów poprzez lepsze zarządzanie już istniejącymi lasami lub zalesianie. Unijne przepisy odnoszą się do sektora użytkowania gruntów, zmiany sposobu użytkowania gruntów i leśnictwa – w skrócie LULUCF – obejmują głównie grunty leśne i grunty rolne, a także grunty, których użytkowanie zmieniono z lub na jedno z tych zastosowań. Sektor ten również przyczynia się do emisji gazów cieplarnianych, na przykład przez zmianę sposobu użytkowania gruntów, zwłaszcza gdy lasy są wykorzystywane na potrzeby produkcji rolnej, gdy wycina się drzewa lub ze względu na hodowlę zwierząt na gruntach rolnych. 8 października 2020 roku posłowie do Parlamentu Europejskiego przegłosowali swoje stanowisko w sprawie nowej strategii leśnej UE. Parlament uznał kluczowe korzyści dla klimatu płynące z lasów i sektora leśnego i ponownie podkreślił potrzebę wspierania środowiskowego, gospodarczego i społecznego zrównoważenia lasów oraz prowadzenia gospodarki leśnej w zrównoważony sposób. Parlamentarzyści wezwali w niej m.in. do podjęcia konkretnych działań w sprawie nielegalnego wyrębu drzew oraz do lepszej kontroli na granicach UE w zakresie transportu drewna i produktów pozyskiwanych w sposób niezrównoważony, przyczyniających się do zanikania gruntów leśnych, a także wezwali do propagowania zrównoważonego leśnictwa w skali światowej oraz do wykorzystywania satelitów Copernicus i Galileo do monitorowania deforestacji i pożarów leśnych w krajach trzecich. Wezwali również do finansowania badań i innowacyjnych przedsięwzięć, aby przyczynić się do tego, by lasy mogły być bardziej odporne na warunki klimatyczne. Docelowo Parlament Europejski chce ustanowić wiążące cele w zakresie ochrony i odnowy ekosystemu leśnego, zwłaszcza lasów pierwotnych, czyli takich, które nie były przedmiotem poważnego wpływu człowieka w ostatnich latach.

Redukcja emisji z samochodów

Transport jest jedynym sektorem, w którym emisje gazów cieplarnianych są nadal wyższe niż w 1990 r., głównie za sprawą coraz większej mobilności osób oraz wzrostu drogowego ruchu towarowego. Prawie 30 proc. całkowitej emisji CO₂ w UE pochodzi z sektora transportu, z czego 72 proc. – z transportu drogowego. Głównym źródłem zanieczyszczeń są samochody osobowe – odpowiadają za 60,7 proc. wszystkich emisji CO₂ z transportu drogowego w Europie. W pytaniu „Ile CO₂ produkuje samochód?” należy jednak uwzględnić nie tylko, ile CO₂ jest emitowane w trakcie użytkowania, ale także emisje spowodowane produkcją i trwałym składowaniem pojazdów. A pod tym względem samochody elektryczne są mniej ekologiczne niż samochody spalinowe. Niemniej jednak nowoczesne samochody mogłyby być jednym z najczystszych rodzajów transportu, jeśli zwiększyłaby się ich wydajność, a więc podróżowałaby nimi więcej niż jedna osoba, a nie tylko kierowca. Inne pojazdy, takie jak na przykład autobusy ze średnią 1,7 pasażera na pojazd są obecnie czystszą ekologicznie alternatywą dla samochodów osobowych. Drugim sposobem redukcji emisji CO₂ z samochodów jest zmiana wykorzystywanego paliwa. Obecnie większość samochodów w Europie jest napędzanych benzyną (52 proc.), jednak coraz większą popularność zyskują samochody elektryczne i hybrydowe. W związku z tym, że udział energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych w przyszłości będzie rosnąć, samochody elektryczne staną się prawdopodobnie jeszcze mniej szkodliwe dla środowiska.

W ramach działań mających na celu redukcję emisji CO₂ Parlament Europejski zatwierdził surowsze limity emisji CO₂ z transportu o 60 proc. do 2050 r. w porównaniu z poziomami z 1990 r. Osiągnięcie tego celu nie będzie jednak łatwe, ponieważ wskaźnik redukcji emisji spada wolno. Dla nowych samochodów osobowych nowy cel redukcji emisji CO₂ do 2030 r. wynosi 37,5 proc., natomiast dla samochodów dostawczych 31 proc. Ponadto europosłowie zatwierdzili plan zmniejszenia emisji CO₂ z nowych samochodów ciężarowych o 30 proc. do 2030 r., w porównaniu do poziomów emisji z 2019 r. Parlament wezwał również do podjęcia środków ułatwiających przejście na pojazdy elektryczne i hybrydowe. Obecnie, choć liczba samochodów elektrycznych szybko rośnie, to nadal stanowią one mniej niż 1,5 proc. nowo rejestrowanych pojazdów.

Podsumowując

Wytyczenie ambitnych i konkretnych celów i uchwalenie prawa na poziomie Unii Europejskiej z pewnością stanowi ważny impuls do zmian. Jednak czy wystarczy, by wprowadzić trwałe rezultaty? Potrzebna jest jeszcze implementacja na poziomie prawa krajowego, zrozumienie na poziomie lokalnych społeczności i jednostek oraz konsekwencja w działaniu na każdym z tych szczebli.

[1] Dyrektywa 2003/87/WE Parlamentu Europejskiego I Rady z dnia 13 października 2003 r. ustanawiająca system handlu przydziałami emisji gazów cieplarnianych we Wspólnocie oraz zmieniająca dyrektywę Rady 96/61/WE https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:02003L0087-20180408&from=EN  [dostęp: 2021-07-29]

[2] Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2018/842 z dnia 30 maja 2018 r. w sprawie wiążących rocznych redukcji emisji gazów cieplarnianych przez państwa członkowskie od 2021 r. do 2030 r. przyczyniających się do działań na rzecz klimatu w celu wywiązania się z zobowiązań wynikających z Porozumienia paryskiego oraz zmieniające rozporządzenie (UE) nr 525/2013 https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32018R0842&from=EN [dostęp: 2021-07-29]