Nie ma takich barier, które powstrzymałyby zanieczyszczenie powietrza, wody i gleby. Docierają one do krajów Europy za pośrednictwem oceanów i rzek, przenoszą się z wiatrem, dostają się wraz z wwożonymi towarami. Jednak sama Unia Europejska bierze odpowiedzialność za zanieczyszczenie w innych regionach świata – poprzez swoje modele produkcji i strukturę konsumpcji oraz wytwarzane odpady. Równocześnie Europa dysponuje skutecznymi narzędziami umożliwiającymi jej uczestnictwo w globalnych staraniach na rzecz łagodzenia skutków zanieczyszczenia. Tymi narzędziami są: zielona dyplomacja, polityka i fundusze, stymulowanie innowacji, wprowadzanie czystszej produkcji i bardziej zrównoważonej konsumpcji towarów i usług. Jednym z elementów wdrażania tych działań jest Plan działania na rzecz zerowego zanieczyszczenia [1].
Argumenty zdrowotne, środowiskowe, moralne i społeczno-gospodarcze, bardziej niż kiedykolwiek przemawiają za tym, aby UE przewodziła globalnej walce z zanieczyszczeniem środowiska. Nastał czas, w którym należy podjąć ambitne czynności, celem zrealizowania obywatelskich aspiracji i roszczeń, bowiem ludzie oczekują ochrony zdrowia, środowiska i źródeł utrzymania, chcą żyć w sprzyjającym otoczeniu w zgodzie z naszą planetą [2].
Wspólna realizacja transformacji w kierunku zerowego poziomu emisji zanieczyszczeń
1. Zapewnienie ściślejszego wdrażania i egzekwowania przepisów prawa unijnego
Począwszy od 2022 r. Komisja Europejska ułatwiła współpracę między organami ds. ochrony środowiska i innymi organami odpowiedzialnymi za egzekwowanie przepisów (np. w zakresie transportu, energii, rolnictwa lub ochrony konsumentów) w celu zainicjowania wymiany najlepszych praktyk i zachęcenia państw członkowskich do opracowania międzysektorowych działań na rzecz przestrzegania przepisów, zgodnie z podejściem zerowej tolerancji do zanieczyszczeń na szczeblu krajowym i transgranicznym. Dzięki lepszemu egzekwowaniu prawodawstwa dotyczącego zanieczyszczenia ludzie będą cieszyć się czystszym powietrzem, wodą i glebą oraz mniejszym hałasem.
Obecne luki we wdrażaniu unijnego prawa na rzecz środowiska, wynikają w największym stopniu z niewystarczającego wprowadzenia w życie przepisów dotyczących powietrza, hałasu, wody oraz emisji powstałych podczas pracy zakładów przemysłowych oraz w takcie awarii. Kosztują one społeczeństwo łącznie około 55 mld EUR rocznie. W związku z tą sytuacją Komisja będzie coraz mocniej koncentrować swoje działania w zakresie wdrażania i egzekwowania unijnych regulacji obejmując szerzej współpracę z państwami członkowskimi na wczesnym etapie.
Zmiany jakie nastąpią w tym obszarze:
- Komisja będzie promować ściślejszą współpracę między organami krajowymi a europejskimi sieciami agencji ochrony środowiska, inspektorami, audytorami, policją, prokuratorami i sędziami, w celu opracowania nowych wspólnych działań w całym łańcuchu zgodności.
- Pomiędzy organami ds. ochrony środowiska i organami egzekwującymi unijne przepisy w zakresie transportu, energii, rolnictwa, rybołówstwa, nadzoru morskiego i ochrony konsumenckiej, w celu opracowania działań na rzecz przestrzegania prawa.
- Wzmocniona zostanie dyrektywa w sprawie przestępstw przeciwko środowisku [3].
- Zostanie przejrzana i oceniona funkcjonalność dyrektywy w sprawie odpowiedzialności za środowisko (ELD) [4].
- Komisja będzie zachęcać we wszystkich państwach członkowskich do stosowania kar umownych oraz monitorować ich stosowanie, w odpowiednich przypadkach oceniać możliwości ich ulepszenia.
- Promowane będą najnowsze technologie w celu zwiększenia krajowych potencjałów do monitorowania i weryfikacji zgodności.
Obywatele jako strażnicy przestrzegania prawa odgrywają znaczącą rolę, dlatego w planach uwzględniono poprawki przepisów dotyczących ich udziału i dostępu do wymiaru sprawiedliwości. Osoby zgłaszające przypadki naruszeń związanych z zanieczyszczeniami są chronieni. Co więcej, systemy krajowe mają gwarantować osobom fizycznym i organizacjom pozarządowym prawo do skutecznego środka odwoławczego w oparciu o prawo Unii Europejskiej.
2. Wspieranie zmian w społeczeństwie na rzecz eliminacji zanieczyszczeń
Od 2022 r. pojawiają się nowe cele budowlane, które mają się przyczynić do osiągnięcia celu zerowej emisji zanieczyszczeń w myśl unijnej zasady „pięknie, trwale, razem”. Poprawa efektywności energetycznej ma zapewnić lepsze warunki mieszkaniowe, mniejsze odziaływanie budynków na środowisko przyrodnicze i oszczędności finansowe.
Na rzecz ekologicznych rozwiązań cyfrowych i inteligentnej eliminacji zanieczyszczeń od 2021 r. Komisja wraz z partnerami uruchomiła sieć żywych laboratoriów. Projekty będą wspierały działania dotyczące transformacji ekologicznej i cyfrowej, ponadto opracują zalecenia przyjazne dla klimatu i środowiska, ze szczególnym udziałem obywateli.
Wzmacnia się coraz bardziej trend na ekoinnowacje, w tym na czyste technologie, produkty i usługi. W 2019 r. na świecie wyemitowano o 51 proc. więcej zielonych obligacji (kwota 257,7 mld USD) niż w 2018 r., w głównej mierze ze względu na większe wykorzystanie w UE. Wdrożone kryteria środowiskowe (ochrona wód, zapobieganie zanieczyszczeniom i ich kontrola, gospodarka o obiegu zamkniętym i różnorodność biologiczna) są okazją do wsparcia tego trendu. Dobre praktyki księgowe w zakresie kapitału naturalnego i bardziej rygorystyczna sprawozdawczość przedsiębiorstw, a także kontrola dużych projektów, ma zapewniać aspekty związane z powietrzem, wodą i glebą. Komisja będzie nagradzać przedsiębiorców za ich starania na rzecz eliminacji zanieczyszczeń, będą one nagłaśniane, by stać się kierunkiem do naśladowania dla innych.
Konieczne będzie wsparcie finansowe dla instytucji prywatnych, fundusze publiczne, usługi doradcze dla rolników, aby promować nowoczesne strategie w ramach zerowego poziomu zanieczyszczenia. Pojawią się nowe inwestycje m.in. w efektywność energetyczną, energię odnawialną, oczyszczanie ścieków, gospodarowanie odpadami, środki w zakresie jakości powietrza, zrównoważony transport miejski i zieloną infrastrukturę. W ten sposób będą wspierane działania na szczeblu krajowym, jak i lokalnym.
Komisja zaoferuje Europejczykom nowe możliwości zdobywania wiedzy na temat zanieczyszczeń i podejmowania działań. Powstaną materiały informacyjne, aplikacje EAQ (np. European Air Quality Index — Wskaźnik Jakości Powietrza https://airindex.eea.europa.eu/Map/AQI/Viewer/) oraz kalkulator śladu środowiskowego konsumenta https://eplca.jrc.ec.europa.eu/ConsumerFootprint.html (umożliwi wszystkim ocenę własnego śladu konsumpcyjnego). Zestawy edukacyjne wraz z promowaniem specjalnych działań związanych z eliminacją zanieczyszczeń, skierowane będą do ogółu społeczeństwa, studentów i grup szczególnie wrażliwych.
Zielona transformacja dotyczy również wykwalifikowanych ludzi. Komisja wspierając rynek pracy umiejętności ekologicznych, wykształci pokolenie specjalistów świadomych wyzwań związanych z klimatem, środowiskiem i zdrowiem. Wdrożone zostaną moduły szkoleniowe w sektorze opieki społecznej, w celu zmniejszenia narażenia wrażliwych grup społecznych na zagrożenia dla środowiska. Zmianami zostanie objęta również oświata na rzecz edukacji klimatycznej. Wpieranie będą innowacyjne rozwiązania i umiejętności ekologiczne z udziałem uczniów i nauczycieli. Poprzez rozwój programu Erasmus+ rozszerzone zostaną ekologiczne kierunki studiów, takie jak urbanistyka, zrównoważony rozwój i innowacje, nauki przyrodnicze, technologia, inżynieria i matematyka (STEM).
Wiele miast i regionów przoduje we wdrażaniu przepisów, polityki i programów związanych z zanieczyszczeniami, jednak unijne normy jakości powietrza są nadal naruszane w ponad 100 miastach w UE. Komisja będzie nadal zachęcać i motywować władze miast, aby zintensyfikować lokalne działania w zakresie powietrza, hałasu, wody, przyrody i różnorodności biologicznej, gospodarki o obiegu zamkniętym i odpadów.
3. Promowanie ogólnoświatowych zmian na rzecz eliminacji zanieczyszczeń
UE będzie ściśle współpracować z partnerami i najbliższymi sąsiadami na południu i wschodzie, z Wielką Brytanią i partnerami EFTA (Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu) w celu ratyfikacji i skutecznego wdrożenia porozumień dotyczących zanieczyszczenia. Istotna będzie również współpraca z krajami nordyckimi nienależącymi do UE, z USA, Kanadą i Rosją, która ma lepiej chronić wrażliwe środowisko rejonu arktycznego. W ramach grupy G20 stworzone zostaną nowe możliwości rynkowe dla ekologicznych technologii, towarów, usług i inwestycji. Promowane będą wszelkie działania dążące do osiągnięcia zerowego poziomu emisji zanieczyszczeń oraz oceniane będą inicjatywy w zakresie polityki handlowej i umowy o wolnym handlu pod kątem wpływu związanego z zanieczyszczeniem.
Na poziomie globalnym UE będzie:
- wspierać międzynarodowe działania na rzecz eliminacji zanieczyszczeń i egzekwowania zasady „zanieczyszczający płaci”,
- przewodzić projektom na rzecz międzynarodowych ram wspierających zrównoważone zarządzanie chemikaliami i odpadami,
- wzmacniać działania podejmowane zgodnie z konwencją bazylejską, rotterdamską, sztokholmską i konwencją z Minamaty, w sprawie zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego, niebezpiecznych chemikaliów, trwałych zanieczyszczeń organicznych i rtęci,
- propagować globalne porozumienie w sprawie tworzyw sztucznych.
Stosowanie ekologicznego planowania budżetu i podatków ekologicznych będzie jednym z kolejnych punktów w walce z zanieczyszczeniami. UE będzie wspierać gospodarkę niskoemisyjną i o obiegu zamkniętym, zrównoważony rozwój miast, rozwiązania w zakresie czystej energii i czystego gotowania, wody i warunków sanitarnych, działania w dziedzinie klimatu i środowiska, zdrowie, mobilność zgodną z zasadami zrównoważonego rozwoju i rolnictwo.
Zostaną podjęte globalne działania w zakresie wywozu pojazdów wycofanych z eksploatacji i pojazdów używanych oraz zachęcanie do wdrażania bardziej rygorystycznych przepisów dotyczących przywozu najbardziej zanieczyszczających środowisko pojazdów używanych, zwłaszcza w Afryce.
Komisja wraz z partnerami będzie wspierać inicjatywy monitorujące międzynarodowy handel zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego oraz zużytych baterii. Nieformalny recykling tych odpadów w znacznym stopniu naraża zdrowie ludzi na szkodliwe działanie ołowiu, w szczególności na rozwój dzieci. Plan działania Komisji wraz z międzynarodowymi partnerami zakłada położenie kresu tych nielegalnych praktyk i wprowadzenie zrównoważonego recyklingu zużytych baterii kwasowo-ołowiowych.
4. Śledzenie postępów, przewidywanie tendencji i włączenie eliminacji zanieczyszczeń do głównego nurtu polityki
Komisja skonsoliduje rolę Europejskiej Agencji Środowiska (EEA) i Wspólnego Centrum Badawczego (JRC) jako unijnych centrów doskonałości w zakresie wiedzy na temat monitorowania realizacji i perspektyw zerowego poziomu emisji zanieczyszczeń, a także zgromadzi odpowiednie podmioty w ramach platformy zainteresowanych stron na rzecz eliminacji zanieczyszczeń, aby wymieniać się najlepszymi dostępnymi danymi i informować społeczeństwo, w szczególności za pośrednictwem opracowywanej aplikacji Air Quality Index.
Komisja opracuje zintegrowany plan monitorowania realizacji i perspektyw zerowego poziomu emisji zanieczyszczeń. Wyniki innowacyjnych badań, m.in. dotyczących biomonitoringu człowieka, ekspozomu (wszystkie czynniki na jakie wystawia się człowiek przez całe życie od momentu poczęcia), zdrowia gleby czy owadów zapylających, w szerszym stopniu będą uwzględniane. Zintegrowany monitoring zanieczyszczeń dostarczy wielu informacji na temat ogólnych poziomów zanieczyszczeń i ich skutków oraz ułatwi śledzenie, czy realizacja polityki zmierza w odpowiednim kierunku.
Na podstawie monitorowania i perspektyw, powstanie nowa platforma zainteresowanych stron i ekspertów z różnych obszarów polityki (np. zdrowia, rolnictwa, badań i innowacji, transportu, cyfryzacji i środowiska), celem skutecznego włączenia programu eliminacji zanieczyszczeń w główny nurt, tworzenie współodpowiedzialności, promowanie współpracy i rozwiązań, które maksymalizują działaniami na rzecz odbudowy po COVID-19.
Kluczowymi elementami będzie finansowanie innowacji i miejsc pracy związanych z dążeniem do osiągnięcia zerowego poziomu emisji zanieczyszczeń, pobudzanie zrównoważonej produkcji i konsumpcji, a także tworzenie ośrodków tematycznych. Powstanie m.in. ośrodek ds. ekologicznych rozwiązań cyfrowych, ośrodek ds. technologii czystego powietrza i ośrodek ds. zanieczyszczenia gleby.
Wnioski
Wizja świata wolnego od zanieczyszczeń stała się podwaliną planu, w którym połączono bieżące i przyszłe działania w zintegrowaną strategię, która na pierwszym miejscu stawia zapobieganie zanieczyszczeniom. Wiele prac jest w toku, a ich rezultaty dopiero są weryfikowane, dlatego podsumowanie realizacji celów odbędzie się w 2025 r., na podstawie drugiego sprawozdania dotyczącego monitorowania realizacji i perspektyw zerowego poziomu emisji zanieczyszczeń. Będzie informacją, czy polityka unijna biegnie odpowiednią ścieżką zmierzającą do zerowego poziomu emisji zanieczyszczeń, jako jednego z kluczowych celów Europejskiego Zielonego Ładu.
[1] Plan działania na rzecz zerowego zanieczyszczenia https://environment.ec.europa.eu/strategy/zero-pollution-action-plan_en [dostęp: 2023-04-27]
[2] Komunikat Komisji Do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego I Komitetu Regionów Empty Droga do zdrowej planety dla wszystkich https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/HTML/?uri=CELEX:52021DC0400&from=EN [dostęp: 2023-04-27]
[3] Przestępstwa przeciwko środowisku – udoskonalenie przepisów UE dotyczących ochrony środowiska poprzez prawo karne https://ec.europa.eu/info/law/better-regulation/have-your-say/initiatives/12779-Przestepstwa-przeciwko-srodowisku-udoskonalenie-przepisow-UE-dotyczacych-ochrony-srodowiska-poprzez-prawo-karne_pl [dostęp: 2023-04-27]
[4] Dyrektywa 2004/35/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 kwietnia 2004 r. w sprawie odpowiedzialności za środowisko w odniesieniu do zapobiegania i zaradzania szkodom wyrządzonym środowisku naturalnemu, europejska agencja środowiska https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32004L0035 [dostęp: 2023-04-27]