Fotowoltaika jest młodą gałęzią energetyki OZE, której rozwój w Polsce obserwujemy dopiero od kilku lat. Spadające ceny instalacji fotowoltaicznych, coraz większa wydajność paneli oraz rosnąca świadomość ekologiczna, przyczyniają się do tego, że sprzedaż tego typu instalacji z roku na rok staje się coraz większa. Prowadzone są również liczne programy dofinansowań, które pozwalają na zmniejszenie kosztów montażu mikroinstalacji tego typu. Niepodważalną zaletą fotowoltaiki jest niezależność użytkownika od rosnących cen energii, brak emisji oraz trwałość modułów. W trakcie eksploatacji, panele fotowoltaiczne stopniowo podlegają degradacji i obniżają swoją sprawność o niewielką część procenta w skali roku. Instalacje, które zostały zamontowane na początku XXI wieku, mogą osiągnąć żywotność nawet ponad 25 lat. Szacuje się, że obecnie produkowane instalacje będą w stanie funkcjonować nawet 40-50 lat. Po skończonym okresie użytkowania panele stają się jednak odpadami. Powstaje wtedy pytanie
– co zrobić ze zużytym sprzętem tego typu? Wiele osób sceptycznie podchodzi do technologii OZE, twierdząc, że ich tworzenie jest energochłonne, a po okresie użytkowania, przyczyniają się one do wzrostu ilości odpadów, zanieczyszczając środowisko przyrodnicze. Istnieje technologia, która obala ten mit.

Czy zużyte panele fotowoltaiczne będą zanieczyszczać planetę?

Ustawa z dnia 11 września 2015 roku o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym (Dz.U. 2020 poz. 1893) (zwana dalej ustawą o ZSEE) [1], określa do jakiej grupy sprzętowej należą panele fotowoltaiczne. Znajdują się one w czwartej kategorii „Sprzęt wielkogabarytowy, którego którykolwiek z zewnętrznych wymiarów przekracza 50 cm”. Oprócz paneli zakwalifikowane są tam również takie sprzęty jak na przykład pralki, kuchenki, suszarki do odzieży, wielkogabarytowe komputery i drukarki. W momencie, w którym tego typu urządzenie staje się odpadem, podlega ono pod Dyrektywę unijną w sprawie zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego [2], w skrócie nazywaną WEEE. Narzuca ona obowiązek poddania odzyskowi co najmniej 85 proc. odpadów z paneli, a 80 proc. przygotowania do ponownego użycia i poddania recyklingowi. Dodatkowo Dyrektywa rekomenduje producentom paneli organizację zbiórek i recyklingu zużytego sprzętu oraz ponoszenie ich kosztów.

Proces recyklingu paneli fotowoltaicznych

Odzyskane elementy paneli fotowoltaicznych mogą być ponownie użyte w innych gałęziach przemysłu na przykład przy produkcji elementów inżynierii drogowej. Panele po oddaniu ich do recyklingu, rozdzielane są na wiele elementów. W pierwszej kolejności z urządzenia zdejmowana jest rama, skrzynka przyłączeniowa oraz kable. Główna część panelu zostaje następnie pocięta na kilkucentymetrowe fragmenty, dzięki czemu oddzielane jest szkło, które może być odzyskane nawet w ponad 90 proc. i przetopione. Wydzielane są również elementy miedziane, krzemowe i plastikowe. Materiały przepuszczane są przez przesiewacze, stoły densymetryczne i separatory optyczne, co pozwala na rozdzielenie materiałów do osobnych kategorii bez żadnych pomyłek. Dodatkowo 80 proc. ogniw krzemowych może być ponownie wykorzystane, po poddaniu ich trawieniu przy pomocy kwasu oraz wzbogaceniu ich – procesy te przywracają pierwotne właściwości ogniw krzemowych. Uszkodzone plastry krzemowe są na nowo przetapiane i wykorzystywane w nowych modułach. W Europie (również w Polsce) są już pierwsze firmy, które specjalizują się jedynie w recyklingu paneli fotowoltaicznych. Z pewnością w miarę upływu lat, takich przedsiębiorstw będzie powstawać coraz więcej, ponieważ trzeba przygotować
się do nadchodzącego wzrostu ilości tego typu odpadów.

Szczyt ilości fotowoltaicznych odpadów dopiero nadejdzie

Według raportu „Rynek Mikroinstalacji Fotowoltaicznych – Polska ‘20” [3] opublikowanego przez Stowarzyszenie Branży Fotowoltaicznej Polska PV, montaż paneli fotowoltaicznych w Polsce zaczął być widoczny dopiero w okolicach 2012 roku. Odnotowywał on stopniowy wzrost, aż do 2019 roku, gdy moc zainstalowana prawie czterokrotnie przewyższyła wartości w porównaniu do poprzedniego 2018 roku. Niesamowity wzrost został również odnotowany w 2020 roku.

Te dane, połączone z rosnącą żywotnością paneli wynoszącą kilkadziesiąt lat oznaczają, że jak na razie w Polsce nie ma zapotrzebowania na recykling modułów. Szacuje się, że największy wzrost zużytych paneli będzie widoczny w okolicach 2050 roku. Oznacza to duży problem dla przedsiębiorców wprowadzających panele na rynek. Biorąc pod uwagę zapisy art. 20 [4] wspomnianej już ustawy o ZSEE, są oni zobowiązani do osiągania minimalnych rocznych poziomów zbierania zużytego sprzętu. Poziomy określane są na podstawie ilości sprzętu wprowadzonego na przestrzeni trzech lat. Ze względu na bardzo dynamiczny skok sprzedaży paneli fotowoltaicznych w roku 2019 i 2020, przed przedsiębiorcami stoi niemożliwe do wykonania zadanie. W celu uniknięcia kar, wprowadzający panele, będą musieli zbierać również pozostałe odpady z czwartej grupy sprzętowej, głównie pralki. Jednak, aby osiągnąć minimalny poziom za 2021 rok, przedsiębiorcy będą musieli w trzy lata zebrać ich aż 600-700 tys. sztuk, co również jest niewykonalne. Wprowadzającym panele fotowoltaiczne i organizacjom odzysku pozostanie więc zapłacenie ogromnych kar. Ministerstwo Klimatu i Środowiska odniosło się do zaistniałej sytuacji, stwierdzając, że widzi problem, jednak żadne propozycje zmian nie zostały jeszcze przedstawione. Obowiązek zbierania odpadów został narzucony wszystkim krajom członkowskim na podstawie Dyrektywy WEEE, jednak tylko Polska obciąża karami bezpośrednio przedsiębiorców.

Prawo zagrożeniem również dla rolników

Kwestie zbierania paneli mają również wpływ na podmioty potencjalnie niezwiązane z fotowoltaiką. Są nimi rolnicy, których grunty dzierżawione
są pod budowę elektrowni słonecznych. Wielu z nich podpisuje umowy z przedsiębiorcami, ryzykując koniecznością przeprowadzenia późniejszego demontażu i likwidacji na własny koszt. Według ustawy o odpadach (Dz. U. 2021 poz. 779) [5], właścicielem odpadów jest podmiot władający powierzchnią ziemi. Brak odpowiednich zapisów w umowie, ustanawiających dzierżawcę jako podmiot odpowiedzialny za likwidację instalacji, może spowodować, że właściciel gruntu będzie musiał ponieść niesłuszny koszt likwidacji instalacji. Firmy wykorzystują nieświadomość oraz brak odpowiedniej wiedzy prawniczej rolników na swoją korzyść. Właściciele gruntów powinni dopilnować, aby w umowie znalazł się zapis określający czas trwania umowy oraz zapis o zagospodarowaniu odpadów z instalacji po zakończeniu jej eksploatacji. Zalecane jest również uwzględnienie zapisów na wypadek przerwania prowadzenia działalności przez inwestora w czasie trwania umowy, a nawet ustanowienia kaucji zabezpieczającej. Dodatkowym aspektem, który należy wziąć pod uwagę w przypadku dzierżawienia gruntów pod budowę elektrowni słonecznej są podatki.
Takie tereny podlegają podatkom za prowadzenie działalności gospodarczej, co łączy się z wysokimi kosztami. Może wystąpić jednak sytuacja, gdy część gruntu pokryta jest instalacją, a jego pozostałe tereny nadal użytkowane są jako grunt rolny. Z tego względu ustalenie odpowiedniej wysokości podatku może wymagać złożenia wniosku o interpretację do gminy.

Panele fotowoltaiczne a system BDO

System BDO jest rejestrem podmiotów, w którym znajdują się podmioty wprowadzające produkty, produkty w opakowaniach i gospodarujące odpadami. W przypadku fotowoltaiki każdy podmiot może oddać panele do utylizacji, jednak nie każdy musi rejestrować się w systemie BDO. Gdy moduły oddawane są firmie recyklingowej przez przedsiębiorstwo wprowadzające na rynek panele fotowoltaiczne lub inną firmę, musi ono posiadać wpis w rejestrze BDO. Z tego obowiązku zwolnione są osoby fizyczne. Należy pamiętać, aby firma recyklingowa wydała zaświadczenie potwierdzające zrealizowanie procesu odzysku i recyklingu. Ewidencja odpadów elektrycznych i elektronicznych w systemie BDO jest możliwa poprzez kartę ewidencji zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego. Ewidencjonowanie i sprawozdawczość przebiegają dzieląc odpady na siedem kategorii:

1. Sprzęt działający na zasadzie wymiany temperatury;
2. Ekrany, monitory i sprzęt zawierający ekrany o powierzchni większej niż 100 cm²;
3. Lampy;
4. Sprzęt wielkogabarytowy, którego którykolwiek z zewnętrznych wymiarów przekracza 50 cm, w szczególności: urządzenia gospodarstwa domowego, sprzęt informatyczny i telekomunikacyjny, sprzęt konsumencki, oprawy oświetleniowe, sprzęt do odtwarzania dźwięku lub obrazu, sprzęt muzyczny, narzędzia elektryczne i elektroniczne, zabawki, sprzęt rekreacyjny i sportowy, wyroby medyczne, przyrządy stosowane do monitorowania i kontroli, automaty wydające, sprzęt do wytwarzania prądów elektrycznych. Niniejsza grupa nie obejmuje sprzętu ujętego w grupach sprzętu nr 1-3;
5. Sprzęt małogabarytowy, którego żaden z zewnętrznych wymiarów nie przekracza 50 cm, w szczególności: urządzenia gospodarstwa domowego, sprzęt konsumencki, oprawy oświetleniowe, sprzęt do odtwarzania dźwięku lub obrazu, sprzęt muzyczny, narzędzia elektryczne i elektroniczne, zabawki, sprzęt rekreacyjny i sportowy, wyroby medyczne, przyrządy stosowane do monitorowania i kontroli, automaty wydające, sprzęt do wytwarzania prądów elektrycznych. Niniejsza grupa nie obejmuje sprzętu ujętego w grupach sprzętu nr 1-3 i 6;
6. Małogabarytowy sprzęt informatyczny i telekomunikacyjny, którego żaden z zewnętrznych wymiarów nie przekracza 50 cm;
7. Panele fotowoltaiczne.

Czy istnieje powód do niepokoju?

Nie powinniśmy się obawiać zalania świata przez fotowoltaiczne odpady. Wysoki poziom możliwego odzysku i recyklingu paneli, jak i powstające przedsiębiorstwa specjalizujące się w tym zakresie, zapewniają dbałość o prowadzenie gospodarki o obiegu zamkniętym. Dodatkowo przedsiębiorstwa stale pracują nad unowocześnianiem instalacji i między innymi zmniejszaniem ich objętości, co z pewnością wpłynie na ilość odpadów. Ostatnio dużo mówi się o panelach tworzonych z perowskitów, które są cienkie, transparentne, elastyczne, lekkie i mogą być umieszczane na dowolnych powierzchniach. Jest to nowy rodzaj paneli, który może odmienić metody czerpania energii słonecznej.  Panele fotowoltaiczne
nie są więc zagrożeniem dla środowiska, jednak mogą być źródłem problemów dla przedsiębiorców. Pozostaje mieć nadzieję, że w najbliższym czasie przepisy im zagrażające zostaną uregulowane, co pozwoli na sprawiedliwe prowadzenie ich działalności bez obaw o wysokie kary pieniężne. Ze względu na fakt, że fotowoltaika jest nową gałęzią gospodarki, można wnioskować, że wiele zmian prawnych będzie dopiero wprowadzane, co pozwoli na ustabilizowanie rynku.

[1] Ustawa z dnia 11 września 2015 roku o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym (Dz.U. 2020 poz. 1893) [dostęp: 19-10-2021] https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20200001893/U/D20201893Lj.pdf

[2] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/19/UE z dnia 4 lipca 2012 r. w sprawie zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego (WEEE) [dostęp: 19-10-2021] https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32012L0019&from=PL

[3] Raport „Rynek Mikroinstalacji Fotowoltaicznych – Polska ‘20” Stowarzyszenia Branży Fotowoltaicznej Polska PV [dostęp: 19-10-2021] https://www.emiter.net.pl/sites/default/files/pliki-rozne/rynek_mikroinstalacji_fotowoltaicznych_polska_2020_-_stowarzyszenie_branzy_fotowoltaicznej_sbf_polska_pv.pdf

[4] Art. 20 Ustawy z dnia 11 września 2015 roku o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym (Dz.U. 2020 poz. 1893) brzmi:

1. Wprowadzający sprzęt jest obowiązany do osiągnięcia minimalnych rocznych poziomów zbierania zużytego sprzętu, które wynoszą:
1) od dnia 1 stycznia 2018 r. do dnia 31 grudnia 2020 r. – nie mniej niż 40% średniorocznej masy sprzętu wprowadzonego do obrotu, a w przypadku sprzętu należącego do grupy sprzętu nr 3 określonej w załączniku nr 1 do ustawy – nie mniej niż 50% średniorocznej masy sprzętu wprowadzonego do obrotu;
2) od dnia 1 stycznia 2021 r. – nie mniej niż 65% średniorocznej masy sprzętu wprowadzonego do obrotu albo 85% masy zużytego sprzętu wytworzonego na terytorium kraju.

2. Przy obliczaniu poziomów zbierania zużytego sprzętu nie uwzględnia się masy zużytego sprzętu powstałego ze sprzętu, który nie został wprowadzony do obrotu, oraz odpadów poprodukcyjnych.

3. Sposób obliczania minimalnego rocznego poziomu zbierania zużytego sprzętu do dnia 31 grudnia 2020 r. określa załącznik nr 3 do ustawy.

4. Minister właściwy do spraw klimatu określi, w drodze rozporządzenia, minimalne roczne poziomy zbierania zużytego sprzętu, o których mowa w ust. 1 pkt 1, w poszczególnych latach do końca 2020 r., kierując się:
1) masą wprowadzonego do obrotu sprzętu;
2) działaniami na rzecz konkurencyjności polskiej gospodarki;
3) poziomem rozwoju infrastruktury niezbędnej w procesie zbierania zużytego sprzętu.

5. Minister właściwy do spraw klimatu dokona, w drodze rozporządzenia, wyboru metody spośród określonych w ust. 1 pkt 2 oraz określi szczegółowy sposób obliczania minimalnego rocznego poziomu zbierania zużytego sprzętu od dnia 1 stycznia 2021 r., kierując się potrzebą osiągnięcia minimalnego rocznego poziomu zbierania zużytego sprzętu oraz zapewnienia porównywalności informacji w zakresie osiągniętego minimalnego poziomu zbierania zużytego sprzętu przekazywanych przez wprowadzających sprzęt

[5] Ustawa z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach (Dz. U. 2021 poz. 779) [dostęp: 19-10-2021] http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20210000779/U/D20210779Lj.pdf