Raport NIK o zapobieganiu pożarom miejsc gromadzenia odpadów z dnia 14 marca 2023 r. podsumowuje działania w zakresie zapobiegania pożarom miejsc gromadzenia odpadów [1]. Nadrzędnym celem kontroli było sprawdzenie czy właściwe organy administracji publicznej w sposób prawidłowy i skuteczny realizowały zadania związane z nadzorem nad miejscami gromadzenia odpadów w zakresie ochrony przeciwpożarowej. Skontrolowanych zostało cztery wojewódzkie inspektoraty ochrony środowiska (odpowiedzialne za kontrole podmiotów korzystających ze środowiska), pięć starostw powiatowych i cztery urzędy marszałkowskie (odpowiedzialne za kontrole przestrzegania przepisów o ochronie środowiska) oraz pięć komend powiatowych (miejskich) Państwowej Straży Pożarnej (rozpoznawanie zagrożeń pożarowych). Raport podsumowuje okres od 2017 do 2022 r.
Jakie skutki niesie pożar odpadów?
Problem pożarów w miejscach gromadzenia odpadów jest dużym obciążeniem dla środowiska przyrodniczego, zdrowia oraz życia ludzi. Przy niekorzystnych warunkach atmosferycznych mogą rozprzestrzenić się na okoliczne budynki i przyległe tereny, co podnosi skalę strat. Wydobywający się dym uwalnia do atmosfery toksyczne związki m.in. dwutlenek węgla, amoniak, tlenek azotu, tlenek siarki, dioksyny i pył zawieszony.
Powołując się na dane Komendy Głównej PSP w latach 2017 – 2022 w Polsce odnotowano 754 pożary, z czego 38 proc. wystąpiło w 3 województwach: dolnośląskim, śląskim i łódzkim.
Dane GUS na koniec 2020 r. potwierdziły 2008 miejsc nielegalnego składowania odpadów, tzw. „dzikich wysypisk śmieci”, których całkowita powierzchnia wynosiła prawie 2km2, z czego 55 proc. (1111) przypadało na tereny wiejskie, a 45 proc. (897) na tereny miejskie.
Za 3 główne powody powstawania „dzikich wysypisk śmieci” uważa się:
- pozostawienie odpadów po działalności objętej zezwoleniem,
- składowanie odpadów w miejscu nieprzeznaczonym do tego celu,
- porzucenie odpadów przez nieznanych sprawców.
Jakie odpady najczęściej się palą?
Zapłonom najczęściej ulegają odpady tworzyw sztucznych i tekstyliów, paliwa alternatywne i odpady niebezpieczne. Zdarzały się również pożary wraków samochodów, odpadów sprzętu elektrycznego i elektronicznego, odpadów wielkogabarytowych, odpadów komunalnych oraz papieru i tektury.
Zaprószenie ognia może mieć związek z popełnieniem przestępstwa w przypadku celowego lub przypadkowego podpalenia, w wyniku zaniedbań zaistniałych w miejscu ich gromadzenia, bądź niesprawnych lub wadliwych zabezpieczeń przeciwpożarowych. W takich sytuacjach wzywana jest Policja i rozpoczyna się dochodzenie prokuratorskie, celem wyjaśnienia okoliczności pożaru.
Zmiany legislacyjne
W 2018 r. odnotowano znaczne nasilenie zjawisk pożarów, co stało się impulsem do uszczelnienia systemu gospodarki odpadami. W tym celu 2018 roku znowelizowano dwa ważne akty prawne: ustawę o odpadach (Dz.U. 2023 poz. 295) [2] oraz ustawę o Inspekcji Ochrony Środowiska (Dz.U. 2018 poz. 1479, z późn. zm.) [3]. Wszystko po to, by zwiększyć kontrolę nad podmiotami z działalnością wymagającą uzyskania zezwolenia na zbieranie lub przetwarzanie odpadów, jak również zmniejszenie nielegalnych praktyk.
Przykłady zmian następujących po nowelizacji ustawy o odpadach:
- obowiązek posiadania zabezpieczenia roszczeń dla podmiotów zbierających lub przetwarzających odpady – art.48a. ust. 1 ustawy o odpadach [4],
- wizyjny system kontroli magazynów lub składowisk odpadów – art.1. ust. 6d ustawy o odpadach [5],
- wzmożone sankcje w przypadku wielokrotnego nieprzestrzegania przepisów z tego obszaru.
Wprowadzono również zmiany w obrębie ochrony przeciwpożarowej m.in. obowiązek dopuszczenia obiektu i innych miejsc magazynowania odpadów, na podstawie opinii PSP przed rozpoczęciem działalności.
Od kilku lat w Polsce systematycznie spada liczba pożarów miejsc gromadzenia odpadów, jednak wciąż największym problemem samorządów są „dzikie wysypiska”, których likwidacja pochłania znaczą część opłat wnoszonych przez mieszkańców za odpady.
Przepływ informacji między jednostkami administracyjnymi
Z najnowszego raportu NIK wynika, że działania skontrolowanych organów administracji publicznej odpowiedzialnych za nadzór nad miejscami gromadzenia odpadów przebiegały w większości prawidłowo, niemniej jednak nie przyczyniły się do zmniejszenia ilości pożarów i wyeliminowania zagrożeń pożarowych tych miejsc.
Zapobieganie pożarom miejsc gromadzenia odpadów jest ściśle związane z prawidłową współpracą pomiędzy inspekcją ochrony środowiska, starostwami i urzędami marszałkowskimi oraz jednostkami Państwowej Straży Pożarnej. Nadrzędna jest szybka i skrupulatna wymiana informacji o nieprawidłowościach w funkcjonowaniu takich miejsc oraz zagrożeniach, które stwarzają.
Z informacji uzyskanych po kontroli Wojewódzkich Inspektoratów Ochrony Środowiska (WIOŚ), urzędów marszałkowskich i starostw wynika, że nie dysponowały one kompletnymi informacjami o pożarach i nie starały się tych informacji pozyskać samodzielnie. Komendanci powiatowych i miejskich jednostek PSP również nie zadbali o posiadanie pełnych informacji. Przełożyło się to na wydłużenie czasu realizacji kontroli i wydań postanowień, w niektórych przypadkach nawet do 760 dni.
Co źle funkcjonuje?
W przypadku miejsc nielegalnego gromadzenia odpadów pomimo, iż Wojewódzki Inspektor Ochrony Środowiska w prawidłowy sposób realizował kontrole podmiotów prowadzących działalność w zakresie gromadzenia odpadów, nie za każdym razem przekazywał gminom lub RDOŚ te informacje, a w trzech WIOŚ wystąpiły przypadki nie podejmowania żadnych działań w miejscach wystąpienia pożaru odpadów. PSP nie otrzymywała kompletnych danych od właściwych Inspektoratów o wszystkich zagrożeniach pożarowych, nagromadzeniu dużych ilości odpadów frakcji palnej lub częściowo spalonych odpadów. Kontrole jednostek PSP w podmiotach gospodarujących odpadami, stanowiły w tych przypadkach jedynie 15 proc. wszystkich zaplanowanych inspekcji. Ich działania sprowadzały się przede wszystkim do akcji ratowniczo-gaśniczych.
W 55 proc. skontrolowanych urzędów marszałkowskich i starostw powiatowych, stwierdzono że wprawdzie brały udział w kontrolach realizowanych przez WIOŚ w podmiotach ubiegających się o uzyskanie stosownych zezwoleń na gromadzenie odpadów, ale często były realizowane nieprawidłowo, bowiem przedstawiciele tych organów nie posiadali właściwych upoważnień. Ich udział często był w formie biernego obserwatora, bez sporządzenia dokumentacji. Działania wszystkich skontrolowanych jednostek miały zatem charakter doraźny i ograniczony do prowadzenia nielicznych wspólnych kontroli i wybiórczego przepływu informacji. Nie zawsze informowały się o nieprawidłowościach w funkcjonowaniu miejsc gromadzonych odpadów, o wynikach postępowań i zagrożeniach, jakie te miejsca stwarzały dla środowiska i ludzi. Podsumowując, prowadzone działania kontrolne nie zapobiegały wystąpieniu kolejnych pożarów tego samego miejsca gromadzenia odpadów.
Podsumowanie
Z raportu NIK wynika, że współpraca skontrolowanych jednostek przebiegała niewłaściwie, była ograniczona do wybiórczych wspólnych kontroli i niepełnego przekazywania informacji. Nie zawsze informowały się o nieprawidłowościach w funkcjonowaniu miejsc gromadzenia odpadów, o wynikach prowadzonych postępowań i możliwych zagrożeniach stwarzanych przez te miejsca. Świadczy to o niezapewnieniu sprawnego i efektywnego systemu obiegu informacji pozwalających na prowadzenie działań prewencyjnych.
Co więcej, żadne skontrolowane urzędy marszałkowskie i starostwa, nie zawarły z innymi jednostkami administracji publicznej porozumień o współpracy dotyczących nadzoru nad miejscami gromadzenia odpadów, w zakresie zapobiegania wystąpienia pożarów oraz eliminowania zagrożenia pożarowego. Tylko niektóre jednostki nawiązały taką współpracę w trybie roboczym. Kontrolerzy NIK zauważyli, że wskutek braku kompletnych informacji i niedostatecznej współpracy, a także braku wnikliwej analizy stanu zagrożenia, mogło dochodzić do kilku krotnego pojawienia się pożarów w tym samym miejscu gromadzenia odpadów.
Dodatkowo, w wielu skontrolowanych urzędach marszałkowskich wystąpiły spory kompetencyjne pomiędzy marszałkami województw a starostami głównie wokół właściwości do wydania decyzji w zakresie gospodarowania odpadami. Może to świadczyć o problemach urzędów jednostek samorządu terytorialnego z interpretacją przepisów ustawy o odpadach.
Wnioski z raportu NIK trafiły do Ministerstwa Klimatu i Środowiska, Komendanta Głównego PSP oraz marszałków województw i starostw, z zalecanymi zmianami w dotychczasowym stanie prawnym.
[1] Raport – Wyniki kontroli NIK „Zapobieganie pożarom miejsc gromadzenia odpadów” https://www.nik.gov.pl/plik/id,27258,vp,30068.pdf [dostęp: 2023-04-04]
[2] Ustawa z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach (Dz.U. 2023 poz. 295) https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20130000021/U/D20130021Lj.pdf [dostęp: 2023-04-04]
[3] Ustawa z dnia 20 lipca 1991 r. o Inspekcji Ochrony Środowiska (Dz.U. 2018 poz. 1479, z późn. zm.) https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19910770335/U/D19910335Lj.pdf [dostęp: 2023-04-04]
[4] Art. 48a ust. 1 ustawy z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach (Dz.U. 2023 poz. 295) brzmi:
Posiadacz odpadów obowiązany do uzyskania zezwolenia na zbieranie odpadów lub zezwolenia na przetwarzanie odpadów, z wyłączeniem zarządzającego składowiskiem odpadów, jest obowiązany do ustanowienia zabezpieczenia roszczeń w wysokości umożliwiającej pokrycie kosztów wykonania zastępczego:
1) decyzji nakazującej posiadaczowi odpadów usunięcie odpadów z miejsca nieprzeznaczonego do ich składowania lub magazynowania, o której mowa w art. 26 ust. 2,
2) obowiązku wynikającego z art. 47 ust. 5
– w tym usunięcia odpadów i ich zagospodarowania łącznie z odpadami stanowiącymi pozostałości z akcji gaśniczej lub usunięcia negatywnych skutków w środowisku lub szkód w środowisku w rozumieniu ustawy z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie w ramach prowadzonej działalności polegającej na zbieraniu lub przetwarzaniu odpadów.
[5] Art.1. ust. 6d ustawy z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach (Dz.U. 2023 poz. 295) brzmi:
Wizyjny system kontroli miejsca magazynowania lub składowania odpadów prowadzi się przy użyciu urządzeń technicznych zapewniających przez całą dobę zapis obrazu i identyfikację osób przebywających w tym miejscu.
