W ostatnim dwudziestoleciu częstotliwość i dotkliwość ekstremalnych zdarzeń pogodowych bardzo się zwiększyła. Różne regiony kontynentu musiały zmagać się z wieloma zagrożeniami między innymi z falami upałów, pożarami, suszami czy powodziami. Unia Europejska reagując na zachodzące w środowisku przyrodniczym zmiany nakreśliła plan osiągnięcia neutralności klimatycznej do 2050 roku. Realizacja tego planu byłaby dużym krokiem w walce z globalnym ociepleniem, które jest główną przyczyną niebezpiecznych zmian klimatycznych. Niestety, części z nich nie da się już powstrzymać. Powoduje to konieczność adaptacji, która pozwoli zmniejszyć straty ekonomiczne i ocalić wiele ludzkich żyć. Aktualnie w UE szkody spowodowane zmianami klimatu wyceniane są rocznie na 12 miliardów euro. W przypadku czarnego, ale prawdopodobnego scenariusza – ocieplenia wynoszącego 3°C powyżej poziomu przedindustrialnego do 2100 roku, byłoby to 170 miliardów euro. Są to ogromne koszty, które mogą być zmniejszone przez odpowiednie przemyślane i systematyczne przygotowanie.
Strategia w zakresie przystosowania do zmiany klimatu
Środki przystosowawcze, które mają chronić nas przed zmianami klimatu nie muszą wiązać się jedynie z wysokimi kosztami. Można na nie spojrzeć jak na inwestycje, które przyniosą korzyści niezależnie od tego, w jaki sposób zmieni się klimat. Oprócz oczywistego zabezpieczenia się przed klęskami żywiołowymi, będą generowały korzyści ekonomiczne poprzez zwiększanie wydajności infrastruktury i rozwój innowacji. Takie założenia ma strategia UE “Budując Europę odporną na zmianę klimatu – nowa Strategia w zakresie przystosowania do zmiany klimatu” [1], która wskazuje drogę i dostarcza rozwiązań mających na celu zwiększenie odporności społeczeństwa europejskiego. Spełnia ona również założenia porozumienia paryskiego [2] oraz Europejskiego prawa o klimacie [3], które zobowiązują państwa członkowskie do zapewniania ciągłych postępów w zwiększaniu zdolności przystosowawczych, wzmacnianiu odporności i zmniejszaniu wrażliwości na zmianę klimatu, a także opracowywania i wdrażania strategii i planów adaptacyjnych. Według strategii, elementami koniecznymi do spełnienia wizji UE odpornej na zmianę klimatu do 2050 roku jest inteligentniejsze, bardziej systematyczne i szybsze przystosowanie oraz intensyfikacja działań międzynarodowych.
Inteligentniejsze przystosowanie się do zmiany klimatu
Chcąc podejmować jak najlepsze decyzje dotyczące metod adaptacyjnych potrzebna jest wiedza oparta na wielu wysokiej jakości danych pochodzących z różnych źródeł. Zebrane informacje powinny być następnie przechowywane w jednym, ogólnodostępnym miejscu, tak aby trafiły one do jak największej ilości ludzi potrafiących wykorzystać ich użyteczność, promując przy tym wykorzystywanie najnowszych technologii w duchu transformacji cyfrowej. Udostępniane w kompleksowy i zharmonizowany sposób dane powinny pochodzić z sektora prywatnego i publicznego, zachęcając do współpracy między nimi na poziomie krajowym oraz innymi państwami członkowskimi, miastami i przemysłem, a także ubezpieczycielami. Współdziałanie powinno wystąpić również między decydentami i naukowcami, na przykład w ramach Europejskiej Konferencji w sprawie Przystosowania się do Zmiany Klimatu. Platformy udostępniające dane, dobre praktyki, rozwiązania i wiedzę związaną z adaptacją już funkcjonują. Jedną z nich jest Climate-ADAPT [4], która stopniowo rozszerzana jest o kolejne zasoby, zdolności, grupy użytkowników i podmioty przekazujące dane. Funkcjonuje także unijne Centrum danych na temat ryzyka [5], skupiające się na udostępnianiu danych i metod. Zebrana wiedza oparta na modelowaniu będzie szczególnie przydatna w lepszym rozumieniu klimatu, efektów kaskadowych, szacowaniu możliwych strat ekonomicznych oraz świadomości dotyczącej zagrożeń zdrowotnych i sposobów, w jaki można im przeciwdziałać. Kluczowe jest również zrozumienie wpływu zmian klimatu na ekosystemy oraz pełnionymi przez nie usługami, takimi jak zapewnienie żywności, oczyszczanie powietrza i wody, ochrona przeciwpowodziowa i różnorodność biologiczna. Konieczne jest również dokładne poznanie sposobów odbudowy ekosystemów, zarządzania nimi oraz poprawy ich odporności. Wszystkie decyzje inwestycyjne powinny być opierane na zebranej wiedzy naukowej, która uwzględnia kwestie klimatu. Tyczy się to zarówno polityków, przedsiębiorstw, miast, gospodarstw domowych, a także banków udzielających pożyczki na różne przedsięwzięcia, w szczególności na te, które mogą zawsze znacząco, jak i potencjalnie znacząco oddziaływać na środowisko.
Wspieranie rozwoju polityki na wszystkich szczeblach i we wszystkich sektorach
Zmiany klimatyczne oddziałują na naszą rzeczywistość na wielu poziomach. Z tego względu reakcja na nie powinna mieć charakter systemowy i być obecna we wszystkich odpowiednich obszarach polityki, zarówno w sektorze publicznym, jak i prywatnym na wszystkich szczeblach sprawowania rządów. Tworzone strategie powinny opierać się na wiedzy naukowej, która pozwoli na odpowiednie zarządzanie ryzykiem związanym z klęskami żywiołowymi oraz budżetem. UE oferuje pomoc w budowaniu zdolności administracyjnych na potrzeby wdrażania spójnej polityki unijnej za sprawą Instrumentu Wsparcia Technicznego, stosując przy tym następujące zasady spójności polityki:
- zapewnienie uwzględnienia w regulacjach i finansowaniu ryzyka związanego z klęskami żywiołowymi, aby uniknąć pojawienia się nowego narażenia;
- ograniczenie istniejącego ryzyka za sprawą budowania odporności, zapobiegania i gotowości;
- zarządzanie ryzykiem rezydualnym [6].
UE wspiera również wymianę najlepszych praktyk i rozwiązań dotyczących przystosowywania się do zmiany klimatu między różnymi regionami, pokazując jak ważna w osiągnięciu celu jest współpraca nie tylko między szczeblami sprawowania rządów, ale również między innymi miastami i krajami. Współdziałanie widoczna jest również w działaniu Porozumienia Burmistrzów, które wspiera organy lokalne i regionalne w działaniach na rzecz klimatu. To właśnie lokalne działania stanowią fundament adaptacji do wszechobecnych zmian klimatu, dlatego UE posiada wiele programów wspierających finansowo właśnie takie inicjatywy. Dotowane przedsięwzięcia dotyczą głównie rozwiązań w zakresie danych oraz cyfrowych i inteligentnych rozwiązań adaptacyjnych, wpasowujących się w lokalną i regionalną specyfikę. Podczas ich realizacji należy uwzględniać także różne zdolności adaptacyjne grup społecznych, tak aby podział korzyści związanych z przystosowaniem się do zmian klimatu był sprawiedliwy. Postępy w przystosowywaniu się do zmian klimatu powinny być monitorowane, oceniane, a także sprawozdawane, tworząc solidny punkt odniesienia.
Ogólne przyspieszenie przystosowania się do zmiany klimatu
Intensywność i częstotliwość ekstremalnych zdarzeń pogodowych i klimatycznych z roku na rok rośnie, dlatego jak najszybsze wprowadzenie środków pomagających się przed nimi chronić może pomóc ustrzec się przed wieloma stratami. W swoim budżecie długoterminowym na lata 2021-2027 UE zwiększyła docelowy poziom wydatków na działania w dziedzinie klimatu do 30 proc. Mimo to w Europie istnieją braki w finansowaniu inwestycji odpornych na zmianę klimatu. Aktualnie środki głównie przeznaczane są na zwiększanie świadomości, organizację instytucjonalną lub opracowywanie polityki, a nie wprowadzanie materialnych rozwiązań. Myśląc realistycznie o przeciwdziałaniu skutkom zmian klimatycznych słowa należy zamienić w czyny i aktywnie zacząć realizować wymagane inwestycje. Krok w tę stronę zrobił Europejski Bank Inwestycyjny, który ogłosił, że wszystkie wspierane przez niego operacje są odporne na zmiany klimatu oraz, że aktywnie poszukuje kolejnych możliwości inwestycyjnych w zakresie rozwoju takiej technologii, produktów i usług. Decydując się na jakiekolwiek inwestycje warto mieć na uwadze również ich trwałość. Obecna infrastruktura nie wytrzymuje dobrze zmieniającego się klimatu. Z tego względu warto jest wybierać rozwiązania odporne, które wytrzymają wiele dziesięcioleci. Oprócz poprawy jakości budynków można również wykorzystać ich potencjał w zakresie przystosowania się do zmian klimatu na przykład poprzez tworzenie zielonych dachów i ścian. Komisja Europejska zwraca także uwagę na przydatność ubezpieczania się od klęsk oraz wspiera współpracę i dyskusję między ubezpieczalniami a osobami zainteresowanymi. Aktualnie średnio 35 proc. strat ekonomicznych, które wynikają ze zmian klimatu jest ubezpieczonych, a w niektórych regionach jest to jedynie 5 proc. lub mniej. Konieczne jest również przyspieszenie działań mających na celu pomoc rolnikom i zarządcom gruntów w radzeniu sobie ze stratami jakie niosą zmiany klimatu. Struktura roślinności zmienia się przesuwając regiony biogeograficzne na północ, co zmniejsza umiejętności dostosowawcze roślin. W rozwiązaniu tego problemu może pomóc planowane przez UE poszerzanie dostępności odpowiedniego, wysokiej jakości materiału przeznaczonego do reprodukcji roślin, co wsparłoby przystosowywanie się do zmian klimatu w rolnictwie, leśnictwie i gospodarowaniu ekosystemami lądowymi. Niesamowicie ważna jest także poprawa zaopatrzenia w wodę słodką wolną zo PFAS, poprzez zaangażowanie we wspólną strategię wdrażania ramowej dyrektywy wodnej [7] oraz powodziowej [8].
Intensyfikacja międzynarodowych działań na rzecz odporności na zmianę klimatu
Zmiany klimatyczne są problemem globalnym, który najbardziej doskwiera społecznościom zmarginalizowanym, wrażliwym, bezbronnym i narażonym na konflikty. Takie grupy najczęściej nie posiadają środków i możliwości, aby zabezpieczać się przed klęskami żywiołowymi, dlatego są one zmuszone liczyć na pomoc z zewnątrz. Chcąc zapewnić jak najlepsze wsparcie, państwa członkowskie UE powinny działać w sposób spójny, skoordynowany i ukierunkowany na kraje i społeczności najbardziej narażone i o najmniejszych możliwościach działania. Oprócz bezpośrednich korzyści w formie zabezpieczenia się od ekstremalnych zdarzeń pogodowych i klimatycznych, działania adaptacyjne potencjalnie mogłyby zmniejszyć szanse na występowanie konfliktów siłowych oraz przyczynić się do prowadzenia mediacji. Jedną z ważnych zagranicznych inicjatyw, jakie wsparła UE, jest budowa Wielkiego Zielonego Muru oddzielającego pasem roślinności region Sahelu od Sahary. Ten narażony na suszę i głód sawannowy obszar w latach 2014-2019 uzyskał wsparcie od UE w wysokości 3,4 miliarda euro. Oprócz krajów Afrykańskich, UE pomaga także małym rozwijającym się państwom wyspiarskim oraz krajom najsłabiej rozwiniętym. W bezpośrednim sąsiedztwie wsparcia mogą oczekiwać kraje zachodnich Bałkanów oraz Śródziemnomorskie. Nie licząc pomocy finansowej, kraje znajdujące się w ciężkiej sytuacji będą mogły oczekiwać wsparcia w opracowywaniu lokalnych, krajowych i regionalnych strategii, ustalaniu priorytetów, a także edukacji w zakresie znaczenia ubezpieczenia mienia oraz ubezpieczania państwowego i prywatnego.
Aktualnie jesteśmy w decydującym momencie na podjęcie działań w zakresie przeciwdziałania zmianom klimatu. Meteorolodzy i klimatolodzy wykorzystując zebrane przez lata dane oraz skomplikowane modele, starają się określić jak będzie wyglądał stary kontynent w 2100 roku? Ich analizy wskazują, że w ostatnim dziesięcioleciu rejestrowane były najwyższe temperatury na świecie w historii, a rekord najgorętszego roku bity był z roku na rok przez 8 lat. Nasza reakcja wymagana jest teraz aby uniknąć warunków niemożliwych do przystosowania się, a przystosować do tych, których uniknąć się nie da. Jeśli wykonane zostaną odpowiednie kroki, w 2050 r. europejskie społeczeństwo będzie odporne na zmianę klimatu oraz w pełni przystosowane do jej nieuniknionych skutków. Rozmowy o klimacie prowadzą politycy podczas szczytów COP i G20… ale jaki będą one miały wydźwięk?
[1] Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów “Budując Europę odporną na zmianę klimatu – nowa Strategia w zakresie przystosowania do zmiany klimatu” (COM/2021/82 final) https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52021DC0082&from=PL [dostęp: 02-06-2022]
[2] Porozumienie Paryskie https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:22016A1019(01)&from=bg [dostęp: 02-06-2022]
[3] Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2021/1119 z dnia 30 czerwca 2021 r. w sprawie ustanowienia ram na potrzeby osiągnięcia neutralności klimatycznej i zmiany rozporządzeń (WE) nr 401/2009 i (UE) 2018/1999 (Europejskie prawo o klimacie) https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32021R1119&from=EN [dostęp: 02-06-2022]
[4] Portal Climate-ADAPT https://climate-adapt.eea.europa.eu/ [dostęp: 02-06-2022]
[5] Unijne Centrum danych na temat ryzyka https://drmkc.jrc.ec.europa.eu/risk-data-hub#/ [dostęp: 02-06-2022]
[6] Ryzyko rezydualne – ryzyko, które pozostaje po podjęciu wszystkich możliwych, bądź też wszelkich ekonomicznie zasadnych kroków zmierzających do jego uniknięcia.
[7] Dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2000 r. ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32000L0060&from=PL [dostęp: 02-06-2022]
[8] Dyrektywa 2007/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2007 r. w sprawie oceny ryzyka powodziowego i zarządzania nim https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32007L0060&from=PL [dostęp: 02-06-2022]
