Nowy Krajowy Plan Gospodarki Odpadami 2028 [1] obejmuje wiele rodzajów odpadów od tych komunalnych, przez pojazdy wycofane z eksploatacji, aż po odpady pochodzące z remontów, budów lub innych sektorów przemysłowych. Zadaniem tego planu jest wspieranie działań zmierzających do osiągnięcia celów i spełniania wymagań wynikających z przepisów prawa Unii Europejskiej. Oprócz planowanych działań i celów, projekt dostarczył ogromu informacji na temat aktualnego stanu zagospodarowania wielu rodzajów odpadów. W poprzedniej części serii przeanalizowaliśmy gospodarkę zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego w Polsce. Tym razem zagłębimy się w funkcjonowanie gospodarki zużytych baterii i akumulatorów.
Jak działa system gospodarowania zużytymi bateriami i akumulatorami?
Baterie oraz akumulatory są niezwykle ważne dla funkcjonowania wielu produktów, urządzeń i usług, ponieważ stanowią źródło energii niezależne od dostępu do sieci elektrycznej. Można je podzielić na trzy grupy w zależności od docelowego wykorzystania. Najbardziej powszechne są baterie i akumulatory przenośne, czyli mogące być przenoszone w ręku i nie stanowiące baterii ani akumulatora przemysłowego i samochodowego. Baterie i akumulatory przemysłowe wykorzystywane są również w szpitalach, na lotniskach czy w innych obiektach przemysłowych, gdzie stanowią zastępcze źródło zasilania energetycznego. Wraz z rozwojem fotowoltaiki, zwiększa się również ilość baterii i akumulatorów wykorzystywanych w powiązaniu z płytką ogniwa słonecznego, urządzeniami fotowoltaicznymi oraz innymi urządzeniami wykorzystującymi energię odnawialną. Baterie i akumulatory są również niezwykle istotne dla produkcji samochodów elektrycznych, które są jednym z elementów pozwalających zmniejszać zanieczyszczenia emitowane przez człowieka.
Zużyte baterie i akumulatory powinny być zbierane oddzielnie od innych grup odpadów. Selektywne zbieranie stosuje się również w przypadku baterii i akumulatorów samochodowych i przemysłowych, których segregacja pozwala na ich ponowne przetworzenie i recykling. Przedsiębiorcy wprowadzający na rynek baterie i akumulatory objęci są rozszerzoną odpowiedzialnością za wprowadzane produkty. Są oni zobowiązani do zorganizowania i finansowania systemu zbierania, przetwarzania, recyklingu i unieszkodliwiania zużytych baterii i akumulatorów. Wprowadzający muszą stosować się także do innych wymagań takich jak osiąganie poziomów zbierania lub uiszczanie opłaty produktowej, składanie corocznego sprawozdania w systemie BDO czy finansowanie publicznych kampanii edukacyjnych. Wprowadzane do obrotu produkty powinny być także oznakowane symbolem selektywnego zbierania. Ustawa o bateriach i akumulatorach (Dz.U. 2022 poz. 1113) [2], w której szczegółowo przedstawione są wszystkie obowiązki nakładane na uczestników gospodarki zużytymi bateriami i akumulatorami, zawiera także zadania zbierających, przetwarzających i dokonujących recyklingu lub unieszkodliwiania zużytych baterii lub akumulatorów. Są to między innymi obowiązki ewidencyjne i sprawozdawcze. Określone zadania mają także użytkownicy końcowi, którzy zobowiązani są do przekazywania zużytych baterii przenośnych i akumulatorów do zbierającego zużyte baterie i akumulatory lub do miejsca odbioru. W przypadku zużytych baterii i akumulatorów samochodowych, użytkownik powinien przekazać je sprzedawcy detalicznemu baterii samochodowych lub akumulatorów samochodowych, podmiotowi prowadzącemu usługi w zakresie ich wymiany, zbierającemu je, prowadzącemu zakład ich przetwarzania lub wprowadzającemu je. Zużyte baterie przemysłowe i zużyte akumulatory przemysłowe powinny być przekazywane sprzedawcy detalicznemu baterii przemysłowych lub akumulatorów przemysłowych, podmiotowi prowadzącemu usługi w zakresie ich wymiany, prowadzącemu zakład ich przetwarzania lub wprowadzającemu je.
Zużyte baterie i akumulatory nie mogą być przetwarzane poza specjalnym zakładem przetwarzania. W przypadku baterii i akumulatorów z wyjątkiem zużytych baterii i akumulatorów samochodowych i przemysłowych kwasowo-ołowiowych, w pierwszej kolejności są one sortowane na poszczególne rodzaje ułatwiając ich przetwarzanie za pomocą technologii i instalacji służących do przetwarzania i recyklingu poszczególnych rodzajów zużytych baterii i zużytych akumulatorów. Następnie przetwarzane są one na odpowiednie frakcje materiałowe, prowadzony jest recykling co najmniej wyodrębnionych metali w instalacjach i przy użyciu technologii zapewniających osiągnięcie co najmniej minimalnych poziomów wydajności recyklingu. W przypadku baterii i akumulatorów samochodowych i przemysłowych kwasowo-ołowiowych, zakład przetwarzania powinien zapewnić co najmniej przekazanie powstałych w wyniku przetwarzania frakcji zawierających ołów i jego związki oraz frakcji tworzyw sztucznych do instalacji prowadzących recykling ołowiu i jego związków lub recykling tworzyw sztucznych. Na terenie Polski znajduje się 47 przedsiębiorców, którzy przetwarzają zużyte baterie i akumulatory.
Problemy gospodarki zużytymi bateriami i akumulatorami
Ważnym sposobem „walki” z powstającymi odpadami w formie zużytych baterii i akumulatorów jest wspieranie producentów tych wyrobów w zwiększaniu ich całkowitej wydajności ekologicznej w całym cyklu życia oraz opracowywaniu i wprowadzaniu do obrotu produktów zawierających mniejsze ilości substancji niebezpiecznych i zanieczyszczających. Konsumenci powinni za to wybierać baterie o przedłużonej żywotności lub zastępować baterie jednorazowe akumulatorami wielokrotnego użytku. Cały czas widoczna jest również niewystarczająca świadomość społeczeństwa dotycząca prawidłowego postępowania ze zużytymi bateriami i akumulatorami. Zgodnie z przeprowadzonym w 2017 roku badaniem [3], 50 proc. zużytych baterii i akumulatorów trafiło do wyznaczonego pojemnika. Niestety, aż 22 proc. ankietowanych zadeklarowało, że odpad ten wyrzucał do ogólnego kosza na odpady.
Analiza aktualnego stanu gospodarki zużytych baterii i akumulatorów
W latach 2017 – 2019 masa wytwarzanych baterii przenośnych rosła. Największy wzrost jest widoczny dla produktów z kategorii inne, jednak jest to spowodowane zmianą w formacie sprawozdań, która ograniczyła podział baterii i akumulatorów do trzech grup: niklowo-kadmowe, ołowiowe i inne. W latach 2017-2018 wzrost wprowadzanych produktów był także widoczny w przypadku baterii i akumulatorów przemysłowych. Największą grupą wprowadzonych do obrotu produktów z tej kategorii są baterie i akumulatory kwasowo-ołowiowe. Ten typ produktu jest również najczęściej produkowany w przypadku baterii i akumulatorów samochodowych, jednak w tym przypadku masa wprowadzonych na rynek baterii i akumulatorów zmalała w latach 2017-2018.
Wraz ze wzrostem ilości wprowadzanych na rynek baterii i akumulatorów przenośnych, rośnie ich zbierana masa. We wszystkich trzech badanych latach 2017-2019 pozwoliło to na osiągnięcie wymaganego poziomu zbierania wynoszącego 45 proc. W tym przypadku nie widać jednak tendencji wzrostowej, ponieważ rok 2019 uzyskał niższy poziom niż poprzedzające lata. W przypadku osiągniętego poziomu zbierania nie można jednak odnotować tendencji wzrostowej – w roku 2019 odnotowano niższy poziom zbierania niż w latach poprzedzających, choć twórcy KPGO 2028 wyjaśniają, że dane za ten rok nie zostały w pełni zweryfikowane. Zmniejsza się również wydajność recyklingu dla zużytych baterii i akumulatorów. Największy spadek widoczny jest wśród baterii i akumulatorów kwasowo-ołowiowych.
Nadchodzące zmiany
Prognozy wskazują, że ilość zużywanych baterii i akumulatorów będzie stale rosnąć. Jest to spowodowane stosowaniem ich jako źródła energii w postępującej miniaturyzacji urządzeń i uniezależnieniu się od stacjonarnych źródeł. Ich znaczenie rośnie również ze względu na rozwój alternatywnych źródeł napędu pojazdów oraz fotowoltaiki. Wykorzystywane są także elektrosprzęty akumulatorowe, które nie są uzależnione od bliskości dostępu zasilania w energię elektryczną.
Cele i kierunki dalszych działań
Jednym z celów, który został postawiony przed gospodarką zużytymi bateriami i akumulatorami jest zapewnienie utrzymywania poziomów wydajności recyklingu oraz poziomu zbierania zużytych baterii i akumulatorów przenośnych. W tym celu wspierany powinien być rynek recyklingu baterii i akumulatorów oraz opracowywane nowe technologie i inwestycje, które pozytywnie wpłynęłyby na efektywność recyklingu baterii, a także zapewnienie odzysku materiałowego dla kobaltu, miedzi, ołowiu, niklu i litu. Szczególnie istotny jest rozwój recyklingu akumulatorów litowo-jonowych, a w szczególności odzysku litu na potrzeby wykorzystywania w kolejnych akumulatorach. Rozwijany powinien być również krajowy system zbierania zużytych baterii i akumulatorów przenośnych, tak aby zapewniona była możliwość oddania zużytych baterii i akumulatorów do punktów zbierania lub miejsca ich odbioru. Ważnym celem jest także podnoszenie świadomości społeczeństwa i przedsiębiorców w zakresie prawidłowego postępowania ze zużytymi bateriami i akumulatorami, którzy powinni dążyć do stosowania i produkcji baterii o jak najdłuższej żywotności oraz przestrzegania zasad selektywnej zbiórki. Kolejnym z kierunków działań może być monitorowanie ilości baterii przenośnych w strumieniu odpadów komunalnych oraz kontrolowanie podmiotów zbierających i przetwarzających zużyte baterie i akumulatory.
Baterie i akumulatory odgrywają ważną rolę między innymi dla produkcji samochodów. O tym jak wygląda gospodarka pojazdów wycofanych z eksploatacji w Polsce, przeczytasz w następnym materiale z serii o KPGO 2028.
[1] Projekt uchwały Rady Ministrów w sprawie Krajowego planu gospodarki odpadami 2028
https://bip.mos.gov.pl/strategie-plany-programy/krajowy-plan-gospodarki-odpadami/projekt-uchwaly-rady-ministrow-w-sprawie-krajowego-planu-gospodarki-odpadami-2028/ [dostęp: 18-10-2022]
[2] Ustawa z dnia 24 kwietnia 2009 r. o bateriach i akumulatorach (Dz.U. 2022 poz. 1113)
https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20090790666/U/D20090666Lj.pdf [dostęp: 18-10-2022]
[3] Jednotematyczne badanie świadomości ekologicznej mieszkańców Polski – Gospodarka odpadami 2017 r. https://www.gov.pl/web/klimat/badania-swiadomosci-ekologicznej [dostęp: 18-10-2022]