W ostatnim czasie obserwujemy prawdziwy boom na kosmetyki naturalne, ekologiczne i organiczne. Niestety, zdarza się, że określenia te są jedynie pustym chwytem marketingowym nieznajdującym potwierdzenia w składzie kosmetyków. Zapraszamy do krótkiego przewodnika po certyfikacji kosmetyków naturalnych i organicznych. W niniejszym artykule przybliżamy definicję kosmetyku naturalnego i organicznego, standardy COSMOS [1] oraz wytyczne normy ISO 16128 [2].
Kosmetyk naturalny, organiczny, ekologiczny – czyli jaki?
Odpowiedź na to pytanie jest krótka: na rynku brak jest jednolitej międzynarodowej definicji dla kosmetyku naturalnego i organicznego. Jednoznaczna definicja istnieje tylko dla kosmetyków certyfikowanych.
W efekcie producenci oferujący tego typu produkty sami bywają nieco zdezorientowani, w jaki sposób powinni wykazać właściwości oferowanych przez siebie produktów. Podpowiadamy – jedną z możliwości jest certyfikacja kosmetyku według ujednoliconych standardów, drugą – realizacja wytycznych normy ISO 16128.
Certyfikacja uwzględnia definicję kosmetyku naturalnego i organicznego, natomiast definicje te różnią się w zależności od jednostki certyfikującej. Każda jednostka certyfikująca stworzyła bowiem własną definicję i do niej się stosuje. W wytycznych do certyfikacji bardzo dokładnie określone
są kryteria wyliczania procentowej zawartości składników naturalnych i organicznych w recepturze kosmetyku. Warto podkreślić, że certyfikacja nie jest obowiązkowa. Jest natomiast kosztowna. Stopień realizacji założeń certyfikatu jest weryfikowany przez jednostki certyfikujące podczas audytów odbywających się raz w roku. Przykładem certyfikacji są standardy COSMOS.
Z myślą o producentach, którzy nie planują certyfikacji powstała w 2016 roku Norma ISO 16128, która również jest dobrowolna, ale co ważne, producent nie ponosi żadnych kosztów w związku z korzystaniem z jej wytycznych. Nie ma natomiast zewnętrznego nadzoru nad przestrzeganiem zasad tej normy. W przypadku kontroli inspektorów ze Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej sprawdzane są jedynie warunki produkcji w kontekście deklaracji marketingowych producenta. Co ważne, w odróżnieniu od certyfikacji w Normie ISO 16128 nie znajdziemy definicji kosmetyku naturalnego i organicznego. Norma podaje jedynie definicje surowca naturalnego i organicznego. Producenci korzystający z normy mogą więc na opakowaniu kosmetyku jedynie deklarować procent surowca pochodzenia naturalnego lub organicznego, nie mogą natomiast powiedzieć o całym kosmetyku, że jest on naturalny lub organiczny.
Certyfikacja kosmetyków – standard COSMOS
Według standardu COSMOS certyfikuje obecnie pięć najbardziej znanych jednostek certyfikujących w Europie: Ecocert Greenlife, Cosmebio, BDIH, ICEA, Soil Association. Jednostki te przed 2010 rokiem bazowały na indywidualnych, różniących się od siebie, definicjach kosmetyku naturalnego. W 2002 roku te pięć stowarzyszeń rozpoczęło pracę nad ujednolicaniem standardów i przyjęciem wspólnej, rozpoznawalnej definicji kosmetyku naturalnego. Prace te zaowocowały utworzeniem standardu COSMOS (COSMetic Organic Standard) w 2010 roku.
Standard COSMOS patrzy na produkt kosmetyczny całościowo, uwzględniając również kwestie związane ze zrównoważonym rozwojem i środowiskiem poprzez wdrożenie systemu zarządzania efektywnością wodną oraz energią. Bierze pod uwagę pochodzenie składników i ich wytwarzanie, czyli procesy chemiczne i fizyczne użyte do przetworzenia składnika. Przy czym procesy chemiczne muszą być zgodne z tak zwaną zieloną chemią. Regulacje dotyczą również składu produktu kosmetycznego, przechowywania, wytwarzania (produkcja kosmetyków naturalnych odseparowana jest od produkcji kosmetyków niepodlegających certyfikacji; proces mycia urządzeń produkcyjnych odbywa się za pomocą określonych środków, na przykład na bazie alkoholu etylowego pochodzenia roślinnego, izopropanolu czy nadtlenku wodoru), a także pakowania kosmetyków (najbardziej pożądane jest ograniczenie do minimum ilości materiałów opakowaniowych, ale jeśli już stosujemy opakowania, to ważne jest, by nadawały się do ponownego użycia i były wytwarzane z materiałów pochodzących z recyklingu. Dozwolonym materiałem opakowaniowym jest drewno, szkło, aluminium, ściśle określone tworzywa sztuczne: PE, PET, PP, PETG, tektura, PLA (polilaktyd)). Ponadto Standard COSMOS odnosi się do oznakowania i reklamy kosmetyków w celu zapobiegania tzw. green washing, czyli nieuczciwej reklamie. Wytyczne dotyczące jasnej komunikacji marketingowej zakładają podanie na etykiecie procentowej zawartości składników organicznych oraz informacji marketingowych, które nie będą wprowadzały klienta w błąd. Standard COSMOS określa również, w jaki sposób przeprowadzany jest audyt kosmetyków.
Standard COSMOS wyróżnia dwa poziomy certyfikacji: COSMOS Organic i COSMOS Natural. Określają one tym samym również definicje kosmetyku naturalnego i kosmetyku organicznego. Kosmetyk organiczny musi w swoim składzie zawierać minimum 20 proc. surowców organicznych (w przypadku receptur kosmetyku niespłukiwanego) lub minimum 10 proc. surowców organicznych (dla receptur kosmetyku spłukiwanego). Przede wszystkim jednak kosmetyk organiczny musi zawierać minimum 95 proc. składników pochodzących z monitorowanych upraw (tzw. agro składniki). Składniki te przetwarza się w procesach fizycznych i chemicznych, przy czym procesy chemiczne muszą być zgodne z tak zwaną zieloną chemią. Kosmetyk naturalny definiowany w standardzie COSMOS może, ale nie musi zawierać składniki organiczne. Musi natomiast, podobnie jak kosmetyk organiczny, mieć w swoim składzie minimum 95 proc. składników pochodzących z monitorowanych. Co ważne, w recepturze kosmetyku naturalnego czy organicznego możemy używać tylko takich składników, które zostały zatwierdzone przez Ecocert. Surowce te otrzymują także certyfikaty Ecocert COSMOS E Plus zaświadczające, że metody przetwarzania surowca oraz warunki uprawy i zbioru rośliny są odpowiednie, by surowiec został dopuszczony do użycia w składzie kosmetyków naturalnych lub organicznych. W przypadku surowców pochodzenia naturalnego certyfikat Ecocert
dla surowca nie jest wymagany. Zdarza się, że dostawca surowca, głównie ze względu na koszty, nie zgłasza go do procedury certyfikacji. Jeśli proces przetwarzania tego surowca jest zgodny ze standardami COSMOS, to również może być zatwierdzony. Wystarczy zgłosić go do jednostki certyfikującej, która zweryfikuje metody uprawy roślin, sposób otrzymywania surowca oraz dopuści go do użytku w kosmetykach naturalnych. W przypadku surowców organicznych certyfikat Ecocert jest niezbędny.
Czym różnią się surowce pochodzenia naturalnego od surowców organicznych według standardu COSMOS?
Surowce pochodzenia naturalnego są to surowce, które mają swoje źródło pochodzenia w naturze, ale zostały przetworzone w procesach fizycznych (na przykład takich jak: mielenie, wyciskanie, ekstrakcja przy użyciu naturalnych rozpuszczalników, kruszenie, maceracja) lub chemicznych (takich
jak na przykład procesy biotechnologiczne, kondensacja, karbonizacja, estryfikacja, zmydlanie), zgodnych z zasadami zielonej chemii. Roślina musi pochodzić z rolnictwa lub z dzikich zbiorów. Surowcem pochodzenia naturalnego może być również surowiec produkowany przez zwierzęta, na przykład: miód, lanolina, wosk pszczeli, ale nie mogą to być surowce odzwierzęce. Za surowce pochodzenia naturalnego uważane są również surowce wytwarzane przez mikroorganizmy w procesach biotechnologicznych, woda, minerały i składniki pochodzenia mineralnego. W tym miejscu warto podkreślić, że zgodnie ze standardami COSMOS nie funkcjonuje pojęcie surowca naturalnego. Jest to pojęcie marketingowe. Każdy naturalny składnik, zanim stanie się surowcem kosmetycznym musi zostać przetworzony w procesach chemicznych lub fizycznych, przez co staje się składnikiem pochodzenia naturalnego.
Surowcem organicznym są najczęściej ekstrakty otrzymywane z roślin uprawianych na monitorowanych plantacjach, gdzie warunki uprawy i zbioru
są ściśle kontrolowane. Takie surowce są zazwyczaj przetwarzane tylko w procesach fizycznych, a system produkcji jest zgodny z Rozporządzeniem (WE) 834/2007 [3] lub innymi normami ekologicznymi wykorzystującymi jako punkt odniesienia Kodeks Żywnościowy [4]. Surowce organiczne muszą posiadać certyfikat Ecocert.
Standard COSMOS dopuszcza również użycie w recepturach kosmetycznych składników syntetycznych, głównie konserwantów, jednak ich ilość nie może przekraczać 2 proc. i muszą być zaaprobowane przez COSMOS.
Jak oznaczana jest naturalność i organiczność na etykiecie kosmetyku?
Jednym z obowiązkowych informacji, które muszą znajdować się na etykiecie każdego kosmetyku jest skład INCI (International Nomenclature
of Cosmetic Ingredients) [5]. INCI kosmetyku certyfikowanego musi zawierać składniki oznaczone jedną gwiazdką* (składniki z plantacji monitorowanych) i dwiema gwiazdkami ** (wykonane z organicznych surowców).
Pod INCI należy określić zawartość procentową wszystkich składników pochodzenia naturalnego (musi to być minimum 95 proc.) oraz zawartość składników organicznych z plantacji monitorowanych (podajemy tylko w przypadku kosmetyków organicznych). Na etykiecie koniecznie musi
się też znaleźć informacja o jednostce certyfikującej – w przypadku Ecocert będzie to na przykład informacja: „Naturalny i Organiczny Kosmetyk Certyfikowany przez ECOCERT Greenlife”.
Jakie składniki są dopuszczone do użytku w recepturach kosmetyków certyfikowanych według standardu COSMOS?
Standard COSMOS dopuszcza następujące składniki:
- Woda: pitna, źródlana, destylowana, otrzymana na drodze osmozy, morska. Ważne jest, aby spełniała standardy czystości mikrobiologicznej.
- Składniki mineralne, czyli surowce powstające w wyniku procesów geologicznych, z wyłączeniem pochodnych paliw kopalnych. Dozwolone
są: glinki, glinokrzemiany, nieorganiczne pigmenty, mika, krzemionka, naturalne sole. - Agro-składniki, tj. surowce pozyskiwane z rolnictwa, upraw wodnych lub dzikiego zbioru, a także związki otrzymane w procesach biotechnologicznych, przetworzone w procesach fizycznych. Ważne jest, aby nie były to składniki roślinne niemodyfikowane genetycznie
(GMO). Mogą to być składniki pochodzenia zwierzęcego jak na przykład miód, mleko, lanolina, ale nie stanowiące części ciała zwierzęcia. Również rozpuszczalniki oraz inne substancje użyte w procesie otrzymywania surowca muszą być pochodzenia naturalnego. Mogą być to również składniki pozyskiwane w wyniku procesów zachodzących z udziałem bakterii. - Agro-składniki przetworzone w procesach chemicznych zgodnych z zasadami zielonej chemii (niskie zużycie energii, produkowanie minimalnej ilość odpadów oraz bazowanie na surowcach pochodzących ze źródeł odnawialnych).
- Inne komponenty, na przykład substancje syntetyczne takie jak syntetyczne konserwanty, znajdujące odpowiedniki w przyrodzie.
Niedopuszczalne są:
- zanieczyszczenia: metale ciężkie, pestycydy, zanieczyszczenia radioaktywne, mykotoksyny, azotany, węglowodory aromatyczne, dioksyny,
GMO, odpady medyczne, nitrozoaminy, - surowce takie jak nanocząstki o rozmiarach mniejszych niż 100 nm, surowce modyfikowane genetycznie, surowce otrzymywane z użyciem promieniowania gamma i rentgenowskiego, oleje mineralne, silikony, sztuczne barwniki i kompozycje zapachowe,
- metody otrzymywania surowców takie jak reakcje etoksylowania (np. PEG-i), sulfonowania, syntezy z wykorzystaniem tlenku etylenu, rtęci i rozpuszczalników petrochemicznych.
Czy certyfikacja COSMOS ma jakieś wady? Tak, wysokie koszty, długi proces certyfikacji oraz czasochłonność procesu.
Wytyczne Normy ISO 16128
Norma ISO 16128 dzieli się na dwie części. Pierwsza część: ISO 16128-1:2016 zawiera definicję składników naturalnych i organicznych
(jest szczególnie przydatna dla producentów surowców), natomiast druga część: ISO 16128-2:2017 opisuje metodologię obliczania indeksów naturalności, naturalnego pochodzenia, organiczności i organicznego pochodzenia dla kategorii składników określonych w części 1 (ta część normy jest przydatna dla producentów kosmetyków). Norma stanowi międzynarodowe wytyczne i rekomendacje (jest rozpoznawalna nie tylko w Europie, ale i na całym świecie), natomiast nie jest prawem wiążącym. Stosowanie się do jej wytycznych jest całkowicie dobrowolne i nie podlega kontroli.
Norma ISO 16128 dotyczy tylko surowców i receptury kosmetyku naturalnego i organicznego, nie definiuje natomiast produktów i nie traktuje
ich całościowo. Nie porusza również zagadnienia oznakowania produktów kosmetycznych, deklaracji marketingowych o produkcie, bezpieczeństwa ludzi i środowiska, uczciwego handlu, charakterystyki materiałów opakowaniowych, czy regulacji prawnych dotyczących kosmetyków.
Norma ISO 16128 wyróżnia pięć rodzajów surowców, ale głównymi są surowce naturalne i surowce pochodzenia naturalnego. Surowce naturalne dzielą się na surowce mineralne i surowce organiczne, do których zalicza się również wodę zawartą w roślinach. Według klasyfikacji normy ISO woda stanowi również odrębną klasyfikację (jest wyodrębniona jako odrębny surowiec) i dzieli się na wodę rekonstytucyjną (woda zawarta w roślinach) i konstytucyjną (sok zawarty w roślinach) oraz wodę ekstrakcyjną (woda użyta do ekstrakcji przy otrzymywaniu surowca kosmetycznego). Surowce pochodzenia naturalnego mogą być pochodzenia mineralnego i organicznego. Surowce nienaturalne nie spełniają definicji ani surowców naturalnych, ani pochodzenia naturalnego. Więcej niż 50 proc. ich masy cząsteczkowej pochodzi z paliw kopalnych. Norma ISO wyklucza użycie paliw kopalnych w recepturach kosmetycznych.
Zgodnie z normą ISO 16128 definicja surowca naturalnego dotyczy składników kosmetycznych otrzymanych wyłącznie z roślin (grzyby, glony, algi), zwierząt, mikroorganizmów oraz minerałów za pomocą procesów fizycznych – mielenia, suszenia, destylacji, procesów fermentacji występujących w naturze i prowadzących do powstania cząstek również występujących w naturze oraz innych metod otrzymywania, takich jak na przykład ekstrakcja rozpuszczalnikami (ich lista nie jest ściśle określona), ale bez celowej chemicznej modyfikacji. Surowce pochodzące z paliw kopalnych nie są surowcami naturalnymi!
Surowce mineralne, czyli substancje nieorganiczne, niezawierające w składzie atomów węgla lub będące węglanami naturalnie występującymi w przyrodzie obejmują: glinki, glinokrzemiany, talk, mikę, węglan wapnia.
Surowce organiczne definiowane są jako surowce naturalne pochodzące z upraw organicznych lub dzikich zbiorów, które uprawiane są zgodnie z ustawodawstwem narodowym lub odpowiednią normą ISO. Minerały i woda (z wyjątkiem wody konstytucyjnej i rekonsytucyjnej) zgodnie z normą nie są surowcami organicznymi!
Definicja surowców pochodzenia naturalnego wskazuje, że tego rodzaju surowce muszą w ponad 50 proc. pochodzić ze składników naturalnych, uwzględniając: masę cząsteczkową, zawartość odnawialnego węgla oraz inne odpowiednie metody oparte o zdefiniowane chemiczne i biologiczne procesy chemicznej modyfikacji związków. Jak to wyliczyć? Na podstawie danej cząsteczki surowca, która może zawierać fragment pochodzenia naturalnego oraz fragment syntetyczny. Aby surowiec mógł zyskać status surowca pochodzenia naturalnego, fragment naturalny cząsteczki musi stanowić więcej niż 50 proc. Można to wyliczyć w dwojaki sposób: z masy cząsteczkowej lub biorąc pod uwagę liczbę atomów węgla w cząsteczce.
Surowce pochodzenia organicznego są mieszaniną składników naturalnych i organicznych uzyskanych w wyniku procesów chemicznych.
Są otrzymywane z roślin z plantacji monitorowanych, a przynajmniej jakiś fragment cząsteczki surowca musi pochodzić z takich plantacji. Pozostała część cząsteczki może być otrzymana z surowców naturalnych niekoniecznie organicznych. Cząsteczka takiego surowca nie może jednak zawierać grup pochodzących z paliw kopalnych.
Surowce pochodzenia mineralnego są otrzymywane w wyniku chemicznej obróbki substancji mineralnych występujących w przyrodzie. Ważne,
aby surowce pochodzenia mineralnego miały taki sam skład chemiczny, jak ich odpowiedniki występujące w przyrodzie.
W normie ISO 16128 jest zawarta rekomendacja (nie restrykcja, jak w przypadku systemu COSMOS) co do procesów chemicznych, jakie mogą
być użyte do przetwarzania surowców. Są to procesy zgodne z zieloną chemią. Producent surowców może z tych procesów skorzystać, ale nie musi. Ponieważ nie ma konkretnej listy zatwierdzonych procesów chemicznych ani listy dopuszczonych rozpuszczalników, znacznie więcej surowców może otrzymać status naturalnych niż w przypadku certyfikacji. Norma ISO 16128 nie zakazuje również użycia surowców modyfikowanych genetycznie (GMO) ani nanomateriałów niezależnie od wielkości cząstki. Nie jest również zakazane korzystanie z procesów radiacji – to też odróżnia normę od certyfikacji COSMOS, która takich surowców i procesów zakazuje.
Norma pozostawia dużą dowolność producentom surowców – zawiera tylko wytyczne, bez żadnych zakazów. Norma nie porusza tematu konserwantów ani kompozycji zapachowych. Brak jest listy niedozwolonych surowców i procesów. W gruncie rzeczy nie są w niej zakazane nawet procesy toksyczne dla środowiska.
Druga część normy ISO 16128 pozwala wyliczyć indeksy naturalności i organiczności surowców przydatne dla producentów kosmetyków. Są to cztery indeksy: Natural index, Natural origin index, Organic index, Organic origin index. Za ich pomocą możemy wykazać, że dany składnik spełnia definicję dla: surowców naturalnych, pochodzenia naturalnego, organicznych oraz pochodzenia organicznego określonych w pierwszej części normy ISO 16128.
Wyliczenie indeksów naturalności jest kluczowe do tego, aby zadeklarować na opakowaniu gotowego kosmetyku zawartość składników naturalnych czy też pochodzenia naturalnego. Producent kosmetyku nie wylicza tych indeksów samodzielnie. Otrzymuje je od dostawcy surowca, który dokonuje obliczeń głównie na podstawie masy cząsteczkowej danego związku.
- Surowiec spełnia definicję składnika naturalnego wówczas, kiedy Natural indeks jest równy 1.
- Natural origin index wskazuje czy dany składnik spełnia definicję dla surowców pochodzenia naturalnego lub surowców pochodzenia mineralnego. Surowiec spełnia definicję składnika pochodzenia naturalnego lub składnika pochodzenia mineralnego, gdy Natural origin index jest większy
niż 0,5 oraz mniejszy lub równy 1. - Za pomocą Organic origin index możemy określić zarówno organiczność surowca, jak i pochodzenie organiczne surowca. Jeśli indeks ten wynosi
1, wówczas surowiec spełnia definicję składnika organicznego. - Jeśli Organic origin index jest większy od 0 i równy lub mniejszy od 1, wówczas surowiec spełnia definicję składnika pochodzenia organicznego.
Podobnie jak w innych obszarach, również w tym związanym z wyliczeniami indeksów naturalności i organiczności, norma pozostawia dużo swobody w interpretacji zawartych w niej wytycznych, chociażby w kwestii ujmowania w wyliczeniach wody wykorzystywanej w ekstrakcji – przez jednych producentów surowców jest ona wliczana do indeksów a przez innych nie, co znacząco wpływa na wysokość wskaźnika.
Czy ta niejednoznaczność normy ISO 16128 jest atutem, czy wadą? Czy warto inwestować w certyfikację produktów kosmetycznych? Każdy z producentów kosmetyków powinien ocenić sam, kładąc na szali świadomość konsumentów i swoje „biznesowe sumienie”. Jako podsumowanie zamieszczamy zestawienie cech obu źródeł wytycznych.
Opracowanie na podstawie webinarium: Rynek Kosmetyków Naturalnych zorganizowanego przez BASF w dniu 8 kwietnia 2021, wystąpienie Moniki Krzyżostan, kierownik Laboratorium R&D w Dr Koziej Instytucie Badań Kosmetyków.
[1] Oficjalna strona internetowa na temat standardu COSMOS: https://www.cosmos-standard.org/ [dostęp: 2021-07-06]
[[2] ISO 16128-1:2016 Guidelines on technical definitions and criteria for natural and organic cosmetic ingredients and products — Part 1: Definitions for ingredients https://www.iso.org/standard/62503.html [dostęp: 2021-07-06]
ISO 16128-2:2017 Cosmetics — Guidelines on technical definitions and criteria for natural and organic cosmetic ingredients — Part 2: Criteria for ingredients and products https://www.iso.org/standard/65197.html [dostęp: 2021-07-06]
[3] Rozporządzenie Rady (WE) nr 834/2007 z dnia 28 czerwca 2007 r. w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych i uchylające rozporządzenie (EWG) nr 2092/91 https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32007R0834&from=pl [dostęp: 2021-07-06]
[4] Strona internetowa dotycząca Kodeksu Żywnościowego: https://www.gov.pl/web/ijhars/kodeks-zywnosciowy [dostęp: 2021-07-06]
[5] Międzynarodowe nazewnictwo składników kosmetyków (ang. International Nomenclature of Cosmetic Ingredients, INCI) – system nazewnictwa mający na celu ujednolicenie nazewnictwa składników kosmetyków. Obecnie według prawa Unii Europejskiej we wszystkich krajach członkowskich produkty kosmetyczne muszą mieć opis składników.
W systemie INCI stosuje się angielskie nazwy związków chemicznych oraz łacińskie nazwy roślin. Nazwy składników użytych w kosmetyku umieszcza się w kolejności, aby na początku znajdowały się substancje użyte w największej ilości, a na końcu w najmniejszej.
System zobowiązuje, aby każdy kosmetyk posiadał skład kosmetyku na opakowaniu (gdy opakowanie jest zbyt małe należy zamieścić do niego ulotkę).