Wszyscy stoimy w obliczu naglących wyzwań dla zrównoważonego rozwoju, które wymagają pilnych rozwiązań systemowych. Nadrzędną kwestią
jest osiąganie światowego postępu, który w równym stopniu uwzględnia aspekty społeczne, ekonomiczne i środowiskowe. Europejska Agencja Środowiska (EEA) niedawno opublikowała raport o czynnikach napędzających zmiany w zakresie środowiska i zrównoważonego rozwoju: „Środowisko Europy 2020 – stan i prognozy” (SOER) [1]. Celem niniejszego raportu jest przedstawienie informacji na temat polityki europejskiej do roku 2030 oraz kierunków działań aż do roku 2050 i później.

Apel o wdrożenie zasad zrównoważonego rozwoju w obszarze głównych systemów kształtujących europejską gospodarkę i nowoczesne życie społeczne (zwłaszcza takich branżach jak: energetyka, transport, budownictwo mieszkaniowe i żywność) nie jest niczym nowym. Taki apel pojawił
się już w poprzednich edycjach raportu SOER z lat 2010 [2] i 2015 [3], a w ostatnich latach Unia Europejska wprowadziła tę koncepcję do swojej polityki w postaci ważnych inicjatyw, takich jak gospodarka o obiegu zamkniętym oraz biogospodarka, polityka w zakresie klimatu i energii do roku 2030 oraz 2050, a także program przyszłych badań naukowych i innowacji. Ponadto inicjatywa UE dotycząca zrównoważonego finansowania jest pierwszą tego rodzaju inicjatywą, w ramach której zadaje się poważne pytania na temat roli systemu finansowania we wdrażaniu niezbędnych zmian.

Raport SOER 2020 zawiera prospektywne oceny systemowe, które analizują wyzwania i możliwości związane ze zrównoważonym rozwojem w Europie. Oznacza to obserwacje powiązań między społeczno-ekologicznymi i społeczno-technicznymi systemami w różnych skalach, w perspektywie przyszłościowej i biorąc pod uwagę niepewność w naszej wiedzy.

Prospektywne oceny EEA zostały opracowywane na podstawie sprawdzonej wiedzy o przeszłych trendach i dynamice zmian, zrozumienia interakcji między różnymi zjawiskami, a także sondowania alternatywnych wersji przyszłości – zarówno nowych zagrożeń, jak i nowych szans. Przyszłość zawsze jest niepewna – zwłaszcza w dzisiejszym świecie, który odznacza się coraz to większą zmiennością, złożonością i niejednoznacznością oraz charakteryzuje coraz silniejszymi wzajemnymi powiązaniami – wydarzenia w jednej części świata mogą mieć wpływ na inną część świata, na przykład Europę. Dość brutalnie przypomniał nam o tym kryzys związany z COVID-19.

Niemniej jednak wciąż możemy wyobrażać sobie różne wersje przyszłości, debatować nad nimi i dążyć do ich urzeczywistnienia. Oznacza to konieczność wykorzystania różnych badań perspektywicznych oraz współpracę z wieloma zainteresowanymi stronami – w przypadku raportu SOER 2020 taka współpraca odbywała się w ramach sieci państw członkowskich Europejskiej Sieci Informacji i Obserwacji Środowiska (EIONET) [4], z udziałem decydentów, ekspertów z różnych dziedzin i środowisk, a także przedstawicieli obywateli poszczególnych krajów.

Co wpływa na zmiany środowiskowe?

Czynniki napędzające zmiany różnią się między sobą w skali geograficznej i czasowej, a także pod względem źródła, siły i potencjalnego wpływu. Globalne długoterminowe megatrendy, takie jak na przykład wzrost światowej populacji lub zmiany klimatu działają powoli, ale mają ogromny wpływ. Niektóre trendy są dobrze znane i charakterystyczne dla Europy, na przykład starzenie się społeczeństwa lub migracja ze wschodu na zachód.
Z kolei inne dopiero się pojawiają i nie są jeszcze ugruntowane – jak na przykład konwergencja technologiczna znana również jako konwergencja cyfrowa [5] czy „czwarta rewolucja przemysłowa”. Istnieją też tzw. czarne łabędzie, czyli mało prawdopodobne, ale potencjalnie przełomowe przyszłe zajścia. Mogą być to wielkie przełomy technologiczne, zanik owadów zapylających czy wybuch epidemii chorób zakaźnych.

Można powiedzieć, że w ciągu ostatnich 50 lat pojawiło się więcej globalnych wyzwań środowiskowych oraz że światowa geografia zanieczyszczeń zmienia się wraz z rozwojem gospodarczym i zmianami wpływów geopolitycznych, a także rosnącą konsumpcją. Jednocześnie na świecie mamy największą do tej pory liczbę wzajemnych połączeń dzięki przepływom zasobów, ludzi i informacji, co sprawia, że globalny dozór środowiska przyrodniczego jest trudniejszy do osiągnięcia.

Europa jest coraz bardziej zależna od kluczowych zasobów, a równocześnie eksternalizuje znaczną część własnych presji środowiskowych. Nowe technologie stanowią zarówno szanse, jak i zagrożenia dla zdrowia, środowiska i dobrostanu ludzi. Na świecie zmieniają się wartości, styl życia i rządy. Choć konsumpcjonizm jest coraz większy – zwłaszcza w krajach wschodzących – część populacji wdraża inne idee, a obywatele coraz częściej domagają się działań w zakresie wyzwań środowiskowych i zrównoważonego rozwoju, zarówno w Europie, jak i na całym świecie. O obserwowanych zmianach w podejściu do nowych prośrodowiskowych trendów oraz problemu konsumpcjonizmu w branży modowej pisaliśmy w artykule Jak przemysł odzieżowy wpływa na środowisko? Patrząc w przyszłość można odnieść wrażenie, że światowe osiągnięcia technologiczne będą w dalszym ciągu coraz silniej oddziaływały na środowisko. Przewiduje się, że do 2050 roku populacja światowa wzrośnie o niemal jedną trzecią, osiągając liczbę 10 miliardów. Z perspektywy globalnej do 2060 roku zużycie zasobów może się podwoić; zapotrzebowanie na wodę wzrośnie o 55 proc. do 2050 roku, natomiast zapotrzebowanie na energię – o 30 proc. do 2040 roku.

Komisja Europejska ustanowiła system prognoz (FORENV) [6], który ma rozpoznawać pojawiające się problemy środowiskowe w celu zwiększania świadomości ich potencjalnych skutków oraz wsparcia decydentów i zainteresowanych podmiotów w reagowaniu na takie problemy. EEA aktywnie współpracuje w ramach procesu FORENV z ekspertami ds. prognoz z państw członkowskich oraz krajowych centrów referencyjnych ds. informacji i usług prognostycznych (NRC-FLIS) [7]. EEA pracuje też nad wieloma projektami dotyczącymi prognoz, często w partnerstwie z państwami członkowskimi i innymi instytucjami UE.

 Cele dotyczące kapitału naturalnego i ich realizacja

Unia Europejska zobowiązała się do realizacji szeregu długoterminowych celów dotyczących zrównoważonego rozwoju, których nadrzędną ideą
jest uzyskanie „dobrej jakości życia z uwzględnieniem ograniczeń naszej planety”. Osiągnięcie tych celów nie będzie możliwe bez szybkich i fundamentalnych zmian systemów społecznych oddziałujących na środowisko przyrodnicze i klimat oraz wpływających na aspekty zdrowotne
– dlatego powinno się ponownie rozważyć nie tylko kwestie związane z technologiami i procesami produkcji, lecz również wzorce konsumpcji oraz modele życia.

Biorąc pod uwagę długoterminową wizję Europy można odnieść wrażenie, że państwa starego kontynentu nie czynią obecnie wystarczających postępów w sprostaniu wyzwaniom dotyczącym ochrony środowiska przyrodniczego. Przesłanki wynikające z zawartej w SOER 2020 oceny ostatnich tendencji i prognoz są jednoznaczne: założenia polityki są skuteczniejsze w redukowaniu oddziaływania na środowisko przyrodnicze niż w ochronie różnorodności biologicznej i ekosystemów oraz zdrowia i dobrej jakości życia człowieka. Pomimo sukcesów europejskiego sposobu zarządzania ochroną środowiska, stałe problemy nie znikają, a prognozy dotyczące środowiska przyrodniczego Europy w kolejnych dekadach są zniechęcające.

Staje się oczywiste, że kapitał naturalny nie jest jeszcze chroniony, zachowywany i wzmacniany w sposób niezbędny do osiągnięcia ambitnych celów przyjętych w 7. programie działań w zakresie ochrony środowiska przyrodniczego (ang. 7th Environment Action Programme, 7. EAP) [8]. Niewielkie odsetki chronionych gatunków (23 proc.) i siedlisk przyrodniczych (16 proc.) osiągnęły właściwy stan ochrony, a Europa nie podąża w kierunku osiągnięcia ogólnego celu powstrzymania utraty różnorodności biologicznej do 2020 roku. Przyjęte cele Europa osiągnęła natomiast w zakresie wyznaczania lądowych i morskich obszarów chronionych, a ponadto przywrócono niektóre gatunki. Jednak większość pozostałych celów nie została osiągnięta.

Postęp w gospodarowaniu zasobami i realizowaniu założeń gospodarki obiegu zamkniętego

Działania regulacyjne dotyczące kapitału naturalnego przyniosły korzyści w niektórych obszarach, lecz nadal istnieje wiele problemów i część
z nich się pogłębia. Przykładowo wskazane w dokumencie zmniejszenie poziomu zanieczyszczeń doprowadziło do poprawy jakości wód, jednak przed
Unią Europejską jest jeszcze daleka droga do osiągnięcia dobrego stanu ekologicznego wszystkich jednolitych części wód. Cel ten nie został osiągnięty do 2020 roku. Zagospodarowanie przestrzenne uległo poprawie, jednak obserwuje się dalszy wzrost fragmentacji krajobrazu prowadzący do niszczenia siedlisk przyrodniczych i różnorodności biologicznej. Zanieczyszczenie powietrza nadal wpływa na różnorodność biologiczną i ekosystemy, a 62 proc. obszaru zajmowanego przez ekosystemy europejskie jest narażone na nadmierne stężenia związków azotu powodujące
ich eutrofizację. Przewiduje się zwiększenie wpływu zmian klimatu na ekosystemy i różnorodność biologiczną oraz utratę tej różnorodności, nadmierną eksploatację zasobów i emisję szkodliwych substancji na skutek działalności związanej z rolnictwem, rybołówstwem, transportem, przemysłem oraz produkcją energii. Europa do końca 2020 roku poczyniła większe postępy w sferze efektywnego gospodarowania zasobami oraz gospodarki o obiegu zamkniętym. Zmniejszył się poziom zużycia materiałów, a efektywność gospodarowania zasobami wzrosła wraz ze wzrostem produktu krajowego brutto. Dzięki stosowanym narzędziom polityki oraz czynnikom ekonomicznym w latach 1990–2017 poziom emisji gazów cieplarnianych obniżył się o 22 proc. Udział odnawialnych źródeł energii w zużyciu energii końcowej stale wzrastał i osiągnął 17,5 proc. w 2017 roku. Nastąpiła poprawa w zakresie efektywności energetycznej, a zużycie energii końcowej zmniejszyło się, w przybliżeniu, do poziomu z 1990 roku. Zmniejszył się poziom emisji zanieczyszczeń do powietrza i wód, a całkowity pobór wody w UE w latach 1990–2015 zmniejszył się o 19 proc.

Niestety, najnowsze tendencje nie są tak pozytywne. Przykładowo, końcowe zapotrzebowanie na energię zasadniczo wzrosło od 2014 roku i cel
Unii Europejskiej na rok 2020 dotyczący efektywności energetycznej nie został osiągnięty. Wzrósł także poziom emisji zanieczyszczeń pochodzących z transportu i rolnictwa, podczas gdy produkcja i zużycie szkodliwych substancji chemicznych pozostały na tym samym poziomie. Na podstawie prognoz na rok 2030 przewiduje się, że obecne tempo postępu nie wystarczy do osiągnięcia celów dotyczących klimatu i energii przyjętych na rok 2030 oraz 2050. Ponadto nie powiodły się działania mające na celu zmniejszenie oddziaływania sektorów gospodarki na środowisko poprzez integrację w obszarze środowiska przyrodniczego, co widać obserwując różne branże np. przemysł ciepłowniczy, ciągły wpływ rolnictwa na różnorodność biologiczną oraz zanieczyszczenie powietrza, wody i gleby. Europa odniosła pewien sukces w ochronie obywateli przed zagrożeniami ze strony środowiska dla zdrowia i jakości życia człowieka. Przykładowo jakość wody pitnej oraz wody w kąpieliskach w Europie jest ogólnie wysoka, jednak na niektórych obszarach nadal występują problemy, a prognozy są niepokojące. Na przykład niektóre trwałe i mobilne chemikalia są odporne nawet na zaawansowane metody uzdatniania wody pitnej. By zapewnić mieszkańcom Europy najlepsze standardy wody pitnej opracowano system zarządzania efektywnością wodną ISO 46001:2019.

Podobnie, pomimo spadku poziomu emisji zanieczyszczeń powietrza, niemal 20 proc. ludności w miastach Unii Europejskiej mieszka na obszarach, na których stężenia tych zanieczyszczeń przekraczają co najmniej jedną unijną normę jakości powietrza. W Europie narażenie na pył drobny powoduje około 400 000 przedwczesnych zgonów rocznie, a szczególnie ten problem jest nasilony w przypadku państw Europy Środkowo-Wschodniej. Na zdrowie i jakość życia człowieka nadal wpływają także: hałas, szkodliwe substancje chemiczne oraz zmiany klimatu.

Wyzwania systemowe

Fundamentalne zmiany systemowe to długotrwałe procesy, które zasadniczo zależą od pojawienia się i rozpowszechnienia różnych form innowacyjnych działań prowadzących do alternatywnych sposobów myślenia i modeli życia – nowych praktyk społecznych, technologii, modelów biznesowych, rozwiązań „bliskich” naturze itp. Nie można precyzyjnie określić z wyprzedzeniem, jakiego rodzaju innowacje się pojawią, czy staną się one częścią stylu życia i w jaki sposób to nastąpi oraz jak takie innowacje wpłyną na zrównoważony rozwój. Z tego względu przemiany wiążą się z licznymi niepewnościami, konfliktami oraz kompromisami. Oznacza to, że dalekosiężne zmiany niezbędne do osiągnięcia długoterminowych celów zrównoważonego rozwoju w Europie nie zostaną osiągnięte w krótkiej perspektywie czasowej.

Niech za przykład posłużą nam zależności między systemem produkcji i konsumpcji, które opierają się na technologii, infrastrukturze, wiedzy rozwijanej wspólnie przez dziesięciolecia. Gwałtowne zmiany tych systemów mogą z dużym prawdopodobieństwem zakłócić strukturę inwestycji, miejsc pracy, zachowań i wartości, wywołując opór ze strony poszkodowanych gałęzi przemysłu, regionów oraz konsumentów. Wzajemne powiązania oraz sprzężenia zwrotne w obrębie systemów oznaczają, że zmiana w jednym obszarze często przynosi niezamierzone skutki w innym. Przykładowo zmiany technologiczne finalnie mogą prowadzić do zwiększenia konsumpcji. Systemy produkcji i konsumpcji są również powiązane w sposób bezpośredni i pośredni poprzez poleganie na wspólnym kapitale naturalnym [9], który zapewnia zasoby oraz pochłania odpady i emisje. Oznacza
to, że rozwiązywanie problemów w jednym obszarze może mieć niezamierzone negatywne skutki dla innych obszarów, np. skutkiem produkcji biopaliw może być wylesianie i wzrost cen żywności.

W jakim kierunku podąża Europa?

W raporcie SOER 2020 określono siedem istotnych obszarów, w których należy podjąć działania, aby przemiany stały się możliwe.

• Wzmocnienie sposobów realizacji, integracji i spójności polityki w kierunku osiągnięcia celów dotyczących ochrony środowiska do 2030 roku,
  co będzie wymagać zwiększonych funduszy i mocy produkcyjnych, zaangażowania przedsiębiorstw i obywateli, lepszej koordynacji władz lokalnych, regionalnych i państwowych oraz szerszej bazy wiedzy. Konieczny jest także większy stopień włączenia celów związanych z ochroną środowiska przyrodniczego do polityk sektorowych.
• Opracowanie bardziej systemowych, długoterminowych ram polityki oraz powiązanych celów odzwierciedlających odmienne realia w różnych częściach Europy i uzyskanie maksymalnych wspólnych korzyści środowiskowych, społecznych i ekonomicznych w takich obszarach jak: energia, transport, żywność, chemikalia i użytkowanie gruntów.
• Prowadzenie międzynarodowych działań w kierunku realizacji założeń zrównoważonego rozwoju zawartych w dokumencie ONZ „Agenda na rzecz zrównoważonego rozwoju 2030” [10].
• Propagowanie innowacji poprzez działania w społeczeństwie – popularyzacja nowego sposobu myślenia i modelu życia (produkcji i konsumpcji).
• Zwiększenie skali inwestycji oraz reorientacja finansów publicznych i prywatnych w celu wsparcia zrównoważonego rozwoju (inwestycje w innowacje oraz rozwiązania bliskie naturze).
• Zarządzanie ryzykiem oraz zapewnienie społecznie sprawiedliwych przemian poprzez działania adaptacyjne bazujące na monitorowaniu sytuacji, eksperymentowaniu i edukacji.
• Łączenie multidyscyplinarnej wiedzy z tworzeniem nowych struktur instytucjonalnych.
•  

[1] Raport „Środowisko Europy 2020 — stan i prognozy” (SOER) https://www.eea.europa.eu/pl/publications/srodowisko-europy-2020-stan [dostęp: 2021-04-13]

[2] Raport „Środowisko Europy 2010 — stan i prognozy” (SOER) https://www.eea.europa.eu/soer/2010/synthesis/synthesis  [dostęp: 2021-04-13]

[3] Raport „Środowisko Europy 2015 — stan i prognozy” (SOER) https://www.eea.europa.eu/soer/2015  [dostęp: 2021-04-13]

[4] Europejska Sieć Informacji i Obserwacji Środowiska (EIONET) https://www.eionet.europa.eu/ [dostęp: 2021-04-13]

[5] Konwergencja technologiczna, znana również jako konwergencja cyfrowa, to kierunek rozwoju technologii, który obejmuje szersze spojrzenie na urządzenia, które pierwotnie nie były ze sobą powiązane, do ściślejszej integracji, a nawet ujednolicenia w miarę ich rozwoju i postępu. Na przykład zegarki, telefony, telewizja, komputery i platformy mediów społecznościowych powstały jako oddzielne i w większości niezwiązane ze sobą technologie, ale na wiele sposobów zbiegły się w powiązane części branży telekomunikacyjnej i medialnej, dzieląc wspólne elementy cyfrowej elektroniki i oprogramowania. Źródło definicji: https://pl.qaz.wiki/wiki/Technological_convergence  [dostęp: 2021-04-13]

[6] FORENV to oparty na współpracy proces wczesnego wykrywania, charakteryzowania i oceny pojawiających się problemów środowiskowych. Długoterminowe podejście, które łączy wiedzę, doświadczenie i praktykę UE, ma na celu zachęcanie do odpowiednich i terminowych działań, umożliwiając decydentom i zainteresowanym stronom zarządzanie zagrożeniami dla środowiska i zdrowia oraz jak najlepsze wykorzystanie możliwości.

[7] NRC-FLIS to Krajowe Centra Referencyjne nominowane przez kraje członkowskie i współpracujące z EEA dostarczające wiedzę, umiejętności i doświadczenie metodologiczne w zakresie analizy przyszłości i studiów foresight, aby wspierać tworzenie polityki w podejmowaniu złożonych i długoterminowych wyzwań. Głównym celem NRC-FLIS jest przyczynienie się do gromadzenia wiedzy i informacji na potrzeby perspektywicznych zintegrowanych ocen środowiskowych i SOER, w celu zapewnienia lepszego systemowego zrozumienia przemian prowadzących do życia w granicach możliwości naszej planety, głównie w odniesieniu do wzajemnych powiązań z kontekstem globalnym, lepszego zrozumienia bardziej pewnych i niepewnych sił, które napędzają przyszłe zmiany, wzajemnych powiązań między środowiskiem a społeczeństwem. Więcej informacji: https://www.eionet.europa.eu/countries/national-reference-centres/nrc-on-fils [dostęp: 2021-04-13]

[8] 7. Program działań w zakresie ochrony środowiska przyrodniczego (7th Environment Action Programme) Więcej informacji: https://ec.europa.eu/environment/action-programme/ [dostęp: 2021-04-13]

[9] Kapitałem naturalnym nazywamy wszystkie zasoby środowiska naturalnego będące fundamentem społeczeństwa. Na przykład jako kapitał naturalny należy rozumieć zdrowe gleby, które dają nam żywność; surowce naturalne, dzięki którym budujemy budynki i produkujemy przedmioty używane w życiu codziennym oraz czystą wodę i powietrze niezbędne dla naszego przetrwania. Więcej informacji: https://ec.europa.eu/environment/basics/natural-capital/index_pl.htm [dostęp: 2021-04-13]

[10] Agenda na rzecz zrównoważonego rozwoju 2030 – implementacja dla Polski http://www.un.org.pl/files/170/Agenda2030PL_pl-5.pdf  [dostęp: 2021-04-08] https://www.oecd.org/poland/Better-Policy-Series-Poland-Nov-2017-PL.pdf [dostęp: 2021-04-13]

Polskie dokumenty zostały opracowane na bazie dokumentu „Transforming Our World: The 2030 Agenda for Global Action” https://sdgs.un.org/sites/default/files/publications/21252030%20Agenda%20for%20Sustainable%20Development%20web.pdf  [dostęp: 2021-04-13]