Gdy w XVIII wieku na terenie Anglii i Szkocji zapoczątkowana została rewolucja przemysłowa, jej celem była szybsza i rosnąca produkcja. Używane wcześniej źródła energii takie jak wiatr, woda, drewno czy siła ludzka, zostały zastąpione bardziej wydajnym węglem, który zasilał coraz powszechniej używane silniki parowe. Gospodarka została zmechanizowana, a nowe fabryki powstawały gęsto w największych brytyjskich miastach. W poszukiwaniu pracy i lepszego poziomu życia ludzie opuszczali swoje dotychczasowe miejsca zamieszkania i osiedlali się w miastach. Oprócz pozytywnych efektów takich jak postęp wiedzy, nauki, techniki, transportu i podniesienie poziomu życia rewolucja przyniosła także wiele negatywnych skutków, chociażby w postaci emisji CO2 wpływających na ludzi oraz środowisko przyrodnicze. Długookresowe zanieczyszczenie powietrza w miastach spowodowane spalaniem węgla było widoczne gołym okiem, właściwości gleby pogarszały się, zanieczyszczana była woda i roślinność. Skróceniu uległa również długości życia ludności miejskiej. Co istotne, emitowane w XIX wieku ilości zanieczyszczeń, są niewielkim procentem tego, co jest wprowadzane do atmosfery w dzisiejszych czasach, co sprawia, że aktualnie środowisko przyrodnicze poddawane jest jeszcze większym wyzwaniom. Klimatolodzy szacują się, że w latach 2002-2011 temperatura powierzchni ziemi wynosiła o 1.3°C więcej niż w czasach preindustrialnych [1]. Rzeczą, która odróżnia jednak początki rewolucji przemysłowej od stanu dzisiejszego – Przemysłu 4.0, jest większa świadomość, wiedza i możliwości technologiczne, które pozwalają na inwestowanie w przemysł w sposób bardziej przyjazny dla klimatu.
Jakie są koszty zmian klimatycznych?
Przemysł jest jednym z głównych czynników wpływających na zmiany środowiskowe, które widoczne są w wielu aspektach codziennego życia. Obserwowane globalne ocieplenie sprawia, że ekstremalne zjawiska pogodowe występują coraz częściej we wszystkich krańcach świata, zagrażając utratą zdrowia, życia i dóbr materialnych. Odnotowywane każdego lata coraz wyższe temperatury sprawiają, że susze zagrażające między innymi rolnictwu stają się w Polsce coraz częstsze. Upały jeszcze bardziej odczuwalne są w miastach, gdzie ze względu na gęstą zabudowę i brak roślinności, temperatury są wyższe, zagrażając życiu osób znajdujących się w grupie ryzyka na przykład osobom starszym czy z chorobami układu krążenia. Wzrastająca temperatura jest także powodem pożarów lasów na przykład w Australii oraz podnoszenia się poziomu wód, które zwiększają erozję wydm i klifów. Efekty tych procesów można obserwować w Wielkiej Brytanii, gdzie zabudowania znajdujące się na klifach, coraz częściej padają ofiarą wody. Zagrożeniem są również powodzie występujące między innymi w indonezyjskiej stolicy – Dżakarcie. Rosnący poziom wód oraz równoczesne zapadanie się tego terenu sprawia, że metropolia jest najszybciej tonącym miastem na świecie. Spowodowane zmianami klimatu huragany, pojawiające się głównie w Ameryce Północnej i na Wyspach Karaibskich, stanowią zagrożenie dla infrastruktury energetycznej, transportu morskiego, powietrznego i lądowego oraz ludzi i ich dorobku.
W ocenie naukowców wszystkie te zjawiska będą jedynie przybierać na sile, jeżeli nie zostaną podjęte odpowiednie kroki. Organizacja Narodów Zjednoczonych od 1995 roku realizuje coroczne (z wyjątkiem 2020 r.) spotkania przedstawicieli 197 krajów, którzy wspólnie wymieniają doświadczenia i ustanawiają cele mające ograniczyć wpływ ludzi na środowisko. Obrady te nazywane są Ramową Konwencją Narodów Zjednoczonych w Sprawie Zmian Klimatu i są źródłem takich dokumentów jak Protokół z Kioto [2] oraz Porozumienie Paryskie [3], które jednoczą państwa w ograniczaniu emisji.
Odpowiednie kroki należy podjąć jak najszybciej, ponieważ wzrost intensywności zachodzących zmian oznacza również wzrost kosztów, jakie będzie trzeba przeznaczyć na pokrycie strat, jakie wystąpią na skutek katastrof będących następstwami zmian klimatycznych. Międzynarodowy Zespół ds. Zmian Klimatu oszacował, że w przypadku globalnego ocieplenia wynoszącego 2°C, straty ekonomiczne mogą wynieść od 0,2 do 2 proc. światowego PKB [4]. Wyliczenia te nie są jednak kompletne. Należy wziąć pod uwagę, że występujące zmiany zagrażają również wartościom, których utratę ciężko jest wycenić, jak na przykład zdrowie, dziedzictwo kulturowe czy usługi ekosystemowe. Podjęte dzisiaj decyzje dotyczące inwestycji w przemysł mogą mieć zarówno pozytywny, jak i negatywny wpływ na środowisko przyrodnicze. Dokonanie odpowiedniego wyboru, zwłaszcza w przypadku rozwoju infrastruktury, ma szczególne znaczenie, biorąc pod uwagę, że zaimplementowane dzisiaj technologie będą funkcjonować przez wiele nadchodzących lat, dając realną szansę na wprowadzenie dużych zmian.
Strategia przemysłowa Europy
W dniu 10 marca 2020 roku opublikowany został Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady Europejskiej, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów „Nowa strategia przemysłowa dla Europy” COM (2020) [5]. Dokument stwierdza, że europejski przemysł musi stać się bardziej cyfrowy, ekologiczny i jednocześnie pozostawać konkurencyjnym w skali globalnej. W celu spełnienia tych celów, Unia Europejska ustanowiła fundamenty pod udaną transformację przemysłową. Są nimi przejście przemysłu na neutralność klimatyczną oraz budowa gospodarki o obiegu zamkniętym. Uwzględnione są również inwestycje i innowacje. Unia Europejska zwraca uwagę na rolę tych czynników w łagodzeniu zmian klimatycznych i zachęca do zwiększania inwestycji w radykalne i przełomowe badania. Przedsiębiorcy powinni być zachęcani do podejmowania ryzyka i skłaniani do tego, aby ewentualne porażki, stanowiły lekcje do dalszego rozwoju. Rozkwit nowych technologii ma wspierać Europejska Rada ds. Innowacji, która przeznacza swoje środki na przełomowe pomysły. Jest to jedna z wielu możliwości, jakie mogą wybrać przedsiębiorcy chcący zainwestować w nowe, ekologiczne rozwiązania. Da się więc zauważyć, że pozytywne zmiany klimatyczne idą w parze z innowacjami i inwestycjami.
Stan przemysłu i inwestycji w Polsce
Polska również posiada własną strategię przemysłową, która nosi nazwę „Polityka Przemysłowa Polski” [6] z perspektywami sięgającymi do 2030 roku. Materiał strategiczny wskazuje inwestycje jako jedną ze słabszych stron polskiego przemysłu. Zwraca on uwagę na brak środków finansowych rodzimych firm, brak inwestycji w kapitał ludzki i systemy zarządzania złożonymi projektami przemysłowymi oraz niski poziom nakładów inwestycyjnych na badania, rozwój i wdrożenia. Polska posiada również najwyższe ceny energii elektrycznej dla przemysłu w Unii Europejskiej i spodziewany jest ich dalszy wzrost. Oznacza to, że polscy przedsiębiorcy muszą inwestować w przemysł więcej niż ci z sąsiednich krajów. Popyt na energię będzie się zwiększał, co wymaga wprowadzenia dużych zmian. Strategia uwzględnia jednak, że kapitałochłonne inwestycje są kluczowym czynnikiem napędzającym rozwój przedsiębiorstw, przez co będą one objęte instrumentami wsparcia.
Polska stworzyła także własną strategię prezentującą wizję i kierunki rozwoju dla sektora energetycznego o nazwie „Polityka energetyczna Polski do 2040 r.” [7]. Określony w niej cel polityki energetycznej łączy bezpieczeństwo, konkurencyjność i efektywność energetyczną z ograniczonym wpływem energetyki na środowisko. Osiągnięcie tych założeń będzie możliwe dzięki wielu planowanym inwestycjom pozwalającym na przeprowadzenie transformacji energetycznej.
Wszystkie wspomniane problemy i nadchodzące zmiany wymagają upowszechniania wiedzy i wymiany doświadczeń oraz odpowiednich instrumentów wsparcia, które finansowo będą w stanie zapewnić rozwój polskich przedsiębiorstw. Pomocne mogą okazać się unijne źródła dofinansowania i zagraniczni inwestorzy. Przedsiębiorcy w niedalekiej przyszłości będą mogli skorzystać na przykład z Krajowego Planu Odbudowy, który ma wspierać między innymi innowacje, cyfryzację, przejście na zieloną energię i transport.
Polska rozstaje się z węglem
Wspomniana już „Polityka Energetyczna Polski do 2040 r.” ma szczególne znaczenie, teraz gdy w naszym kraju szykują się duże zmiany w przemyśle węglowym. Zgodnie z porozumieniem zawartym 25 września 2020 roku między rządem a Międzyzwiązkowym Komitetem Protestacyjno-Strajkowym Regionu Śląsko-Dąbrowskiego [8], ostania tona węgla w Polsce planowo powinna zostać wydobyta w 2049 roku. Jest to spowodowane koniecznością przeprowadzenia w kraju transformacji energetycznej i odejścia od szkodliwych źródeł energii na rzecz tych mniej emisyjnych. Przeprowadzenie takich kroków łączy się również z zamknięciem elektrowni węglowych. Biorąc pod uwagę strukturę polskiej energetyki, w której udział węgla w 2020 roku wyniósł aż 70 proc. [9], odchodzenie od tego surowca wiąże się z dużymi zmianami. W celu zapewnienia stabilności krajowej sieci energetycznej Polska musi zainwestować w inne źródła energii, które wypełniłyby lukę po węglu. Jednym z nich jest atom, który planowo powinien stać się częścią polskiej energetyki już w 2033 roku, gdy uruchomiony zostanie pierwszy spośród sześciu reaktorów atomowych. Kolejne reaktory będą stopniowo uruchamiane aż do 2043 roku. Drugim źródłem energii, które będzie odgrywać ważną rolę w transformacji energetycznej, jest gaz ziemny, będący najbardziej ekologicznym dostępnym paliwem kopalnym. W nadchodzących latach Polska będzie inwestować w rozwój gazociągów oraz starać się wzmacniać pozycję na europejskim rynku gazu. W transformacji pomogą także coraz częściej implementowane źródła OZE jak fotowoltaika czy energia wiatrowa – jedną z większych inwestycji w tym zakresie mają być farmy wiatrowe na Bałtyku. Polskę w najbliższych latach czeka wiele inwestycji, jednak są one koniecznym elementem minimalizowania wpływu przemysłu na zmiany klimatu.
Unia Europejska wspiera ekologiczne inwestycje
Kolejnym ważnym krokiem do minimalizacji wpływu przemysłu na zmiany klimatu, tym razem przez całą Unię Europejską są kredyty węglowe będące częścią Europejskiego Systemu Handlu Emisjami (EU ETS). Program powstał 13 października 2003 roku, gdy Parlament Europejski i Rada, opublikowali dyrektywę ustanawiającą system handlu przydziałami emisji gazów cieplarnianych we Wspólnocie oraz zmieniającą dyrektywę Rady 96/61/WE (Dyrektywa 2003/87/WE) [10]. Jego celem jest przydzielanie przedsiębiorstwom odpowiedniej ilości kredytów, które są równoważne z emisją 1 tony CO2 do atmosfery. Przedsiębiorcy z roku na rok uzyskują coraz mniejszą liczbę kredytów zezwalających na emisję, co zmusza ich do inwestowania w infrastrukturę i zmniejszania emisji. Przedsiębiorstwa, które przekroczyły limit, mogą zapłacić karę lub odkupić kredyty od firm, które nie wykorzystały swoich zasobów. Przemysł energetyczny przez kilka najbliższych lat oprócz próby ograniczenia emisji dwutlenku węgla, będzie zmagał się z takimi problemami jak konieczność automatyzacji i cyfryzacji, elektryfikacja większej liczby sektorów gospodarki oraz brak środków finansowych w większych elektrowniach, które wypierane są przez mniejsze elektrownie wykorzystujące energię odnawialną [11].
Część pieniędzy, która jest uzyskiwana w EU ETS, jest przeznaczana na Fundusz Innowacyjny i Fundusz Modernizacyjny. Pierwszy z nich umożliwia wprowadzanie innowacji w dziedzinie niskoemisyjnych technologii i procesów we wszystkich państwach członkowskich, drugi wspiera finansowo przedsiębiorstwa znajdujące się w państwach członkowskich, które w 2013 roku posiadały najniższe PKB. Umożliwiają one przeprowadzanie ekologicznych inwestycji, dążąc do wspólnego celu, jakim jest ograniczanie emisji. Głównym beneficjentem Funduszu Modernizacyjnego będzie Polska, której przysługuje 43 proc. dostępnych środków. Oczekiwane 18 mld zł na modernizację sektora energii, będzie dostępne dla przedsiębiorców w latach 2021-2030.
Innowacje w sektorze energii
Jedną z innowacji, o której ostatnio dużo się mówi, są perowskitowe panele słoneczne. Są one wyjątkowe ze względu na swoje nietypowe dla paneli fotowoltaicznych właściwości. Ich zaletą jest maksymalnie zminimalizowana grubość, posiadanie ponadprzeciętnej elastyczności, lekkości, transparentności, niskiej ceny oraz wysokiej wydajności przy niepełnym naświetleniu. Mogą być one dostosowywane do różnych typów powierzchni i tym samym stawać się niezauważalnymi. Moduły pokryte dodatkową warstwą grafenu są w stanie osiągnąć wydajność nawet na poziomie 30 proc., podczas gdy panele z krzemu monokrystalicznego osiągają jedynie 15-19 proc. Dzięki perowskitom w przyszłości możliwe będzie tworzenie samowystarczalnych energetycznie miast, gdzie powierzchnie budynków, parkingów, pojazdów pokryte będą tymi nowoczesnymi modułami.
Coraz więcej przedsiębiorstw stawia również na inne źródło energii – zielony wodór powstający w procesie elektrolizy dzięki OZE. Jest on wykorzystywany w przemyśle stalowym, chemicznym, transportowym, a także w produkcji i magazynowaniu energii. Z zasobów zielonego wodoru korzystają głównie Chiny, Singapur, Korea Południowa oraz Japonia. Azjatyccy producenci samochodów – Toyota, Hyundai czy Honda prężnie pracują nad rozwojem samochodów „wodorowych”. Samochody z tym napędem trafiają najliczniej do amerykańskiej Kalifornii. W celu rozwoju infrastruktury tych pojazdów tworzone są również specjalne stacje tankowania wodoru. Zielony wodór już teraz określany jest paliwem przyszłości.
Od pary do inteligentnej fabryki
Aktualnie przemysł wkracza w nową erę nazywaną „Przemysł 4.0”. Jej znakiem rozpoznawalnym jest rozszerzona rzeczywistość, symulacje, roboty autonomiczne, chmury obliczeniowe, internet rzeczy, cyfrowe bliźniaki, integracja systemów i wiele innych elementów, które razem tworzą oszczędny system o zwiększonej wydajności wytwarzania oraz elastycznej zmianie asortymentu. Inwestowanie w nowe technologie z pewnością będzie miało wpływ na zmiany klimatyczne – obniżenie emisji dwutlenku węgla, zużycia energii czy utrzymanie bezpieczeństwa energetycznego. Możliwości jakie daje „Przemysł 4.0” nie są zarezerwowane tylko dla przemysłu ciężkiego. W ogromie możliwości jakie oferuje, doskonale odnajduje się przemysł chemiczny i stanowiący jedną z jego gałęzi przemysł kosmetyczny.
Czas zmiany jest teraz
Inwestowanie w transformacje przemysłu to jedyne możliwe rozwiązanie, które może doprowadzić do zatrzymania niepokojących zmian klimatycznych. Pozostawanie biernym, będzie jedynie odwlekać problemy, które wraz z upływem czasu będą przybierać na sile, mnożąc koszty szkód, jakie zostaną wyrządzone. Należy wykorzystać czas w jakim obecnie znajduje się gospodarka i sięgać po liczne nowe innowacyjne technologie, które mogą zmienić sposób, w jaki funkcjonuje przemysł. Decyzje podjęte teraz, szczególnie gdy gospodarka odradza się po pandemii koronawirusa, a przedsiębiorstwa na nowo definiują swoje priorytety, są szczególnie istotne i określą kierunek dalszego rozwoju przemysłu.
[1] Raport EEA “Climate change, impacts and vulnerability in Europe 2012” (EEA Report No 12/2012) https://www.eea.europa.eu/publications/climate-impacts-and-vulnerability-2012 [dostęp: 15-07-2021]
[2] Protokół z Kioto do Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu, sporządzony w Kioto dnia 11 grudnia 1997 r. (Dz.U. 2005 nr 203 poz. 1684) http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20052031684/O/D20051684.pdf [dostęp: 15-07-2021]
[3] Porozumienie Paryskie https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:22016A1019(01)&from=PL [dostęp: 15-07-2021]
[4] Raport IPPC “Climate change 2014 – Impacts, Adaptation, and Vulnerability, Part A: Global and Sectoral Aspects” https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/2018/02/WGIIAR5-PartA_FINAL.pdf [dostęp: 15-07-2021]
[5] Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady Europejskiej, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-społecznego i Komitetu Regionów z 10 marca 2020 roku “Nowa strategia przemysłowa dla Europy” COM (2020) 102 final https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52020DC0102&from=PL [dostęp: 15-07-2021]
[6] Strategia “Polityka Przemysłowa Polski” https://www.gov.pl/web/rozwoj-praca-technologia/polityka-przemyslowa-polski [dostęp: 15-07-2021]
[7] Strategia “Polityka energetyczna Polski do 2040 r.” https://www.gov.pl/web/klimat/polityka-energetyczna-polski-do-2040-r-przyjeta-przez-rade-ministrow [dostęp: 15-07-2021]
[8] Porozumienie pomiędzy przedstawicielami Rządu a Międzyzwiązkowym Komitetem Protestacyjno-Strajkowym Regionu Śląsko-Dąbrowskiego z dnia 25 września 2020 https://www.gov.pl/web/aktywa-panstwowe/porozumienie-w-sprawie-transformacji-i-przyszlosci-gornictwa-podpisane [dostęp: 15-07-2021]
[9] Raport Instrat “Droga do celu – odejście od węgla w polskiej elektroenergetyce” (Instrat Policy Paper 01/2021) http://instrat.pl/wp-content/uploads/2021/03/Instrat-Droga-do-celu-v1.3.pdf [dostęp: 15-07-2021]
[10] Dyrektywa 2003/87/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 13 października 2003 r. ustanawiająca system handlu przydziałami emisji gazów cieplarnianych we Wspólnocie oraz zmieniająca dyrektywę Rady 96/61/WE https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32003L0087&from=pl [dostęp: 15-07-2021]
[11] Raport firmy Eaton “Wyzwania i możliwości dotyczące obniżenia emisyjności dla europejskich operatorów sieci i sprzedawców energii” https://www.eaton.com/content/dam/eaton/markets/utility/poland/BNEF-study-PL.pdf [dostęp: 15-07-2021]
