Gospodarka obiegu zamkniętego (GOZ) nie jest już odległą ideą czy tematem niszowym. Oznacza bardzo realne i konkretne działania – styl produkcji i użytkowania produktów, które już teraz przynoszą wymierne efekty dla firm-producentów oraz dla całych społeczeństw, które możemy obserwować wokół nas na co dzień.

Mamy nadzieję, że przykłady przedstawione w niniejszym artykule będą stanowiły dla Państwa inspirację do wdrażania działań zgodnych z GOZ w Waszych firmach i organizacjach.

Na początek kilka faktów

Aby mówić o wdrożeniach gospodarki obiegu zamkniętego i uniknąć nadmiernego samo zachwytu, warto uświadomić sobie obecną sytuację ekologiczno-gospodarczą, w której znajduje się światowa gospodarka – sporo interesujących danych znajdziemy w raporcie Cilcularity Gap World 2022 [1]. Autorzy raportu podliczyli, że w ciągu 6 lat pomiędzy najważniejszymi Konferencjami Klimatycznymi w Paryżu w roku 2015 i COP Glasgow 2021 światowa gospodarka zużyła o 70 proc. więcej zasobów niż nasza planeta jest w stanie odtworzyć. Eksperci napisali wprost we wnioskach, że ten proces trzeba zatrzymać, jeśli chcemy uniknąć samozagłady. Obecnie wciąż jeszcze żyjemy w świecie linearnym – przetwarzamy i ponownie używamy zaledwie 8,6 proc. tego, co produkujemy, zatem ponad 90 proc. wydobywanych przez nas surowców pierwotnych jest marnowanych, a jeśli dodamy do tego, że 70 proc. globalnej emisji gazów cieplarnianych jest związanych z obsługą i użytkowaniem materiałów potrzebnych do zaspokajania naszych potrzeb, to nie ulega wątpliwości że działania w kierunku gospodarki obiegu zamkniętego trzeba podejmować bez zbędnej zwłoki i na większą skalę niż dotychczas.

Odpady jako produkt

Dziś świadomość znaczenia odpadów jako surowców do produkcji wyraźnie wzrasta w porównaniu do jeszcze kilku lat wstecz. Zmiany w równym stopniu wymuszają zarówno firmy produkcyjne, które chcą być postrzegane jako odpowiedzialne względem środowiska przyrodniczego oraz klienci końcowi, których świadomość ekologiczna systematycznie rośnie, podobnie jak zainteresowanie recyklingiem, ekologią, zrównoważonym wytwarzaniem produktów, które kupują.

W aspekcie przemysłowym w równym stopniu zarówno firmy zajmujące się przetwórstwem odpadów zachęcają do procesów recyklingu, jak i sami wytwórcy odpadów wykazują zainteresowanie tym, co stanie się z wytworzonym przez nich odpadem, jakiemu procesowi zostanie poddany, jaki poziom recyklingu zostanie osiągnięty.

Ponowne wykorzystanie i recykling odpadów wpisuje się w hierarchię postępowania z odpadami, o której mowa w art. 17 Ustawy o odpadach (Dz. U. z 2022 r. poz. 699) [2], a która obejmuje:

• składowanie odpadów;
• odzyskiwanie energii;
• bio-recycling;
• recycling materiałów;
• ponowne wykorzystanie;
• ograniczenie odpadów;

Warto, by każdy przedsiębiorca wytwarzający odpady uświadomił sobie, na którym z etapów postępowania z odpadami znajduje się obecnie i w jaki sposób może przejść na kolejny poziom usprawnień. Oto kilka inspirujących przykładów ponownego wykorzystania odpadów, które nie tylko wywierają pozytywny wpływ na środowisko, ale również generują spore oszczędności związane z wykorzystaniem surowców:

1. Usługa naprawy i ponownego użycia palet pozwala zaoszczędzić tysiące drew.
2. Użycie materiału z recyklingu w innych produktach, na przykład długopisach reklamowych. Na rynku produktów marketingowych coraz częściej pojawiają się długopisy, których obsadka wykonana jest z regranulatu pochodzącego z recyklingu.
3. Samochody marki VOLVO w Szwecji, po oddaniu do stacji demontażu pojazdów, poddawane są recyklingowi aż w 95 procentach!
4. Całkowicie zamknięty obieg materiału do produkcji toreb foliowych pomiędzy producentem folii, firmą wykorzystującą ją do pakowania i firmą przetwarzającą odpady – klienci producenta folii, oddający folię do recyklingu, otrzymują ponownie folię przeznaczoną do pakowania wyprodukowaną z regranulatu folii LDPE (low density polyethylene) wytworzonego z odpadów, które oddali do firmy zajmującej się recyklingiem.
5. Recycling baterii litowo-jonowych prowadzący do odzyskania takich pierwiastków jak lit, kobalt, nikiel, mangan, które zostają użyte w kolejnych akumulatorach.
6. Tworzenie ze starych akumulatorów magazynów energii zasilających stacje ładowania samochodów elektrycznych i hybrydowych oraz rowerów elektrycznych lub latarni miejskich.

Ciekawym przykładem, wartym docenienia, jest również stworzenie przez Stena Recycling wspólnie z firmą Electrolux odkurzacza nadającego się do 100 proc. recyclingu. Wprawdzie nie jest to produkt na masową skalę, ale udowadnia, że możliwe jest kompleksowe podejście do zagadnień gospodarki obiegu zamkniętego oraz ekoprojektowania. Wnętrze modelowego odkurzacza – silniki i elementy odpowiedzialne za jego pracę zostały pozyskane ze starych urządzeń lub tych, które nie weszły do produkcji, a obudowę wykonano z jednego rodzaju tworzywa sztucznego pochodzącego z recyklingu i mogącego ponownie trafić do przetworzenia. Działaniem na masową skalę, które zostało podjęte przez firmę Electrolux jest natomiast wykorzystanie regranulatu do produkcji plastikowych korpusów odkurzaczy, rezygnacja z malowania powierzchni plastikowych, umożliwienie wymiany baterii w zakupionych odkurzaczach oraz zmiana sposobu pakowania urządzeń w wytłoczki z przetworzonego papieru. A skoro o opakowaniach mowa…

Zawracanie opakowań

Jak ponowne użycie wygląda w przypadku opakowań, które konsumenci nabywają w swoim codziennym życiu? Wiele zależy od materiału, z którego są wykonane, ponieważ każdy materiał posiada inny wskaźnik zawrócenia go do obiegu. I z tej perspektywy możemy dziś mówić jedynie o półzamkniętym obiegu odpadów opakowaniowych. Co więcej w przypadku wielu materiałów nie będziemy w stanie osiągnąć 100 proc. wskaźnika recyklingu ze względu na straty procesowe, które pojawiają się podczas ponownego przetwarzania. W tworzywach sztucznych wskaźnik recyklingu wynosi obecnie 35 proc., w szkle 75 proc., w papierze 86 proc., w aluminium ponad 50 proc. i w stali około 100 proc. Przy czym trzeba pamiętać, że nie są to wskaźniki mówiące o tym, ile konkretnego materiału w rzeczywistości zostało poddane recyklingowi, ponieważ nikt takich wartości nie sprawozdaje, lecz są to wartości określone jako cele w załączniku numer 1 do ustawy z dnia 13 czerwca 2013 r. o gospodarce opakowaniami i odpadami opakowaniowymi [3].

Kluczowe dla możliwości zawracania opakowań do procesów jest ich ekoprojektowanie, czyli uwzględnianie aspektów środowiskowych w procesie projektowania, które pozwala osiągnąć materiałowe i ogólne cele recyklingu. Aż 80 proc. wpływu opakowania na środowisko jest determinowane na etapie jego projektowania. Zasady ekoprojektowania wynikają z kilku przepisów prawa. Są nimi:

• Ustawa z dnia 14 grudnia 2012 roku o odpadach (Dz. U. z 2022 r. poz. 699) [2], która reguluje też kwestie przetwórstwa opakowań ;
• Ustawa z dnia 13 czerwca 2013 roku o gospodarce opakowaniami i odpadami opakowaniowymi (Dz. U. z 2021 r. poz. 2151) [3], która reguluje wszystkie kwestie związane z wprowadzaniem produktów w opakowaniach na rynek, potwierdzania recyklingu i zawiera pewne odniesienia co do tego jakie opakowania można wprowadzać na rynek i jakie warunki trzeba przy tym spełnić;
• Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 3 września 2014 r. w sprawie wzorów oznakowania opakowań (Dz. U. poz. 1298) [4];
• Norma PN-EN 13430:2007 Opakowania – Wymagania dotyczące opakowań przydatnych do odzysku przez recykling materiałowy [5];
• EN ISO 14021:2016 Environmental labels and declarations Self-declared environmental claims (Type II environmental labelling) [6], która wskazuje przedsiębiorcom jak oznakować opakowania tak, aby nie wprowadzały one konsumenta w błąd.

Jakie są więc zasady ekoprojektowania opakowań?

1. Minimalizowanie rozumiane jako eliminowanie z opakowań tego, co jest zbędne oraz zastępowanie pewnych materiałów, które nie trafiają do przetwarzania odpadów takimi, które mogą być poddane procesom ponownego przetwarzania, a także minimalizowanie wagi opakowań.
2. Prostota i przetwarzalność, która dotyczy głównie dekoracji, etykiet, zamknięć.
3. Bezpieczeństwo odnoszące się głównie do użytych rodzajów farb.
4. Korzystanie wyłącznie z surowców z recyklingu.
5. Możliwość przetworzenia opakowania w procesach recyklingu.
6. Projektowanie opakowań, które nadają się do ponownego użycia lub napełnienia.
7. Poddawanie opakowań certyfikacji, np. opakowania jednostkowe i zbiorcze wykonane z papieru mogą posiadać certyfikat FSC (Forest Stewardship Council) ® i PEFC (Programme for the Endorsement of Forest Certification)™.

Więcej o ekoprojektowaniu przeczytasz w artykule „Ekoprojekt wyznacza kierunki rozwoju!”

Obecnie przydatność opakowania do recyklingu nie jest jednak wymaganiem prawnym, a jedynie dobrą praktyką. Być może wkrótce się to zmieni wraz z wejściem w życie projektu nowelizacji ustawy o gospodarce opakowaniami i odpadami opakowaniowymi w sprawie rozszerzonej odpowiedzialności producenta (ROP) oraz systemu depozytowo-kaucyjnego

Jeśli narzędzia związane z ROP zostaną wdrożone w sposób zachęcający przedsiębiorców do tego, aby wprowadzone na rynek opakowania nadawały się do recyklingu, to być może będzie to związane z niższymi opłatami, a więc mechanizmem tzw. ekomodulacji. Opakowania dobrej jakości oznaczają bowiem więcej dobrej jakości surowca dla recyklerów, mniej odpadów w spalarniach i na składowiskach, a w efekcie niższe koszty zagospodarowania odpadów. W aspekcie środowiskowym oznacza to również mniejsze wydobycie surowców.

Czy zasady ekoprojektowania można stosować bez końca?

Warto pamiętać, że każdy materiał charakteryzuje się różnymi możliwościami zawracania.

• Ocenia się, że papier przetwarzamy 4-7 razy. Ostatnią fazą jest tak zwana pulpa o krótkich włóknach, która najczęściej występuje w wytłoczkach na jajka lub elementy sprzętu AGD. Istotnym ograniczeniem w przetwarzaniu papieru jest stosowanie powleczeń z wosku i silikonu, barwienie w masie, łączenie w struktury wielomateriałowe (połączenie papieru z tworzywem), stosowanie lakierów UV czy metalizy dlatego zaleca się ich unikanie.
• Opakowania ze szkła mogą być przetwarzane w hutach szkła w nieskończoność. Przetwarzane jest szkło zielone, brązowe i bezbarwne. Z procesów recyklingu eliminowane jest natomiast szkło mleczne, niebieskie i czerwone oraz termoszkło, a także szkło powleczone lakierem, zdobione w taki sposób, że staje się nieprzezierne dla światła lub połączone z ceramiką bądź metalami niemagnetycznymi, których nie daje się rozdzielić na etapie sortowania.
• Opakowania metalowe przetwarza się w nieskończoność w hutach metali. Problematyczne mogą być jedynie opakowania bardzo małe, które są tracone na pierwszych etapach sortowania.
• Opakowania z tworzyw sztucznych możemy przetwarzać 6-10 razy, choć nie jest to łatwe ze względu na mnogość polimerów. Problematyczne są opakowania HDPE (polietylen o dużej gęstości) i PP (polipropylen) w kolorze czarnym oraz małe opakowania, które tracimy na paliwa alternatywne w procesach spalania na przykład w zakładach cementowych. Nie jest przetwarzany również odpad opakowaniowy pokonsumencki z PVC (Poli(chlorek winylu)), PET termoformowany oraz PETG i wielu innych.

Niezwykle budujące jest, że nawet duże sieci handlowe, takie jak Biedronka, wprowadzają zasady ekoprojektowania. Z pewnością stanowi to dobry przykład wart naśladowania oraz wpływa na budowanie świadomości konsumentów. Tak stało się w przypadku opracowania przez sieć w 2020 roku zestawu piktogramów, które umieszczane są na ponad 5000 opakowań produktów marek własnych sieci i tym samym znacząco ułatwiają konsumentom prowadzenie procesu segregacji odpadów opakowaniowych. Biedronka korzysta z materiałów z recyklingu wszędzie, gdzie to możliwe – już 100 proc. opakowań marki własnej nadaje się do recyklingu. Tym samym sieć wykorzystuje PET, PP, PE pochodzący z recyklingu do produkcji opakowań, które ponownie trafiają do obiegu, co daje oszczędność plastiku pierwotnego na poziomie od 1,5 tony rocznie do nawet 150 ton rocznie. Ponadto koszyki i wózki zakupowe w 25 proc. pochodzą z plastiku wyłowionego z mórz i oceanów. Również zdecydowana większość opakowań kartonowych zbiorczych jest wykonana z papieru pochodzącego z recyklingu. Co ważne, praktyki GOZ są wprowadzane nie tylko w obszarze materiałów i opakowań, ale również logistyki.

Każdy z nas niezależnie od tego czy jest producentem, czy konsumentem, powinien pamiętać, że wszystko, co zostało już wyprodukowane lub zostanie wyprodukowane w przyszłości, wywiera wpływ na środowisko przyrodnicze w czasie całego cyklu życia produktu, na każdym etapie, począwszy od wykorzystania surowców i zasobów naturalnych, przez produkcję, pakowanie, transport, użytkowanie, poprzez recykling do ostatecznego unieszkodliwiania tych produktów. Skoro tak jest, to każdy produkt lub usługa powinny być odpowiednio zaprojektowane, w taki sposób, by pozostać przez cały cykl życia możliwie neutralnym dla środowiska przyrodniczego oraz wpisać się w cykl gospodarki o obiegu zamkniętym (GOZ). Kluczowa dla całego procesu wydaje się być edukacja w zakresie segregowania opakowań po zużyciu produktów, ponieważ to od uważności konsumentów zależy czy to opakowane zostanie powtórnie przetworzone.

Artykuły, w których znajdziesz więcej informacji:

Ekoprojekt wyznacza kierunki rozwoju!
Projektowanie w służbie długiego życia produktów
Drugie życie tworzywa sztucznego
ROP i system kaucyjno-depozytowy w zarządzaniu odpadami

^{Opracowanie własne na podstawie wydarzenia „GodzinaoGOZie” zorganizowanego przez Stena Recykling.}

[1] Raport Cilcularity Gap World 2022 https://www.circularity-gap.world/2022  [dostęp: 2022-08-09]

[2] Ustawa o odpadach z dnia 14 grudnia 2012 r. (Dz. U. z 2022 r. poz. 699) https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20130000021/U/D20130021Lj.pdf  [dostęp: 2022-08-09]

[3] Ustawa z dnia 13 czerwca 2013 r. o gospodarce opakowaniami i odpadami opakowaniowymi (Dz. U. z 2021 r. poz. 2151) https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20210002151/O/D20212151.pdf  [dostęp: 2022-08-09]

[4] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 3 września 2014 r. w sprawie wzorów oznakowania opakowań (Dz.U. 2014 poz. 1298)
https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20140001298/O/D20141298.pdf  [dostęp: 2022-08-09]

[5] Norma PN-EN 13430:2007 Opakowania – Wymagania dotyczące opakowań przydatnych do odzysku przez recykling materiałowy https://sklep.pkn.pl/pn-en-13430-2007p.html [dostęp: 2022-08-09]

[6] EN ISO 14021:2016 Environmental labels and declarations Self-declared environmental claims (Type II environmental labelling) https://www.iso.org/standard/66652.html  [dostęp: 2022-08-09]