W efekcie wojny w Ukrainie trwającej od 24 lutego 2022 roku wielu przedstawicieli europejskich gospodarek stawia pytanie o możliwość zastąpienia rosyjskiego gazu innymi źródłami energii. Pod uwagę brane są odnawialne źródła energii (OZE), energia atomowa oraz węgiel. Z analiz Polskiego Instytutu Ekonomicznego (PIE) wynika, że państwa Unii Europejskiej w 2022 r. mogą w 2022 roku zastąpić142 mld m³ (91 proc.) rosyjskiego gazu.

Obliczenia własne PIE na podstawie danych Ministerstwa Finansów Federacji Rosyjskiej wskazują, że dochody budżetu Federacji Rosyjskiej z ceł i podatków związanych z wydobyciem gazu ziemnego w styczniu i lutym 2022 r. były najwyższe od co najmniej 2018 r. i wynosiły ponad 5,4 mld EUR (475,6 mld RUB), tj. ponad dwukrotnie więcej niż w analogicznym okresie 2021 r. (2,5 mld EUR, 225,2 mld RUB) i o 24 proc. więcej niż w 2019 r. poprzedzającym pandemię Covid-19 (4,4 mld EUR, 332,3 mld RUB). To o 18 proc. więcej niż szacunkowa wartość rosyjskiego sprzętu wojskowego, zniszczonego, według deklaracji strony ukraińskiej, podczas pierwszych szesnastu dni wojny (5 mld USD, ok. 4,55 mld EUR) [1].

Co ciekawe przesył gazu pochodzącego z Federacji Rosyjskiej do Unii Europejskiej od początku wojny wciąż rośnie (wielkość fizycznego przesyłu gazu rosyjskiego wynosiła na dzień 14.03.2022 r. średnio 569 mln mln m³/d, czyli o 12 proc. więcej niż średni dobowy przesył w lutym i o 27 proc. więcej niż w styczniu 2022 r.) [2]. Wobec znacznego spadku kursu rubla względem euro (ponad 33 proc. w okresie luty-marzec 2022 r.), stabilne dochody z eksportu gazu i ropy stają się głównym źródłem finansowania Federacji Rosyjskiej. Obok rezygnacji z dostaw rosyjskiej ropy, jak najszybsze zastąpienie 155 mld m³ rosyjskiego gazu, sprowadzanego rocznie do UE, powinno więc stać się priorytetem wszystkich państw członkowskich.

W jak sposób można osiągnąć ten cel? Międzynarodowa Agencja Energetyczna (International Energy Agency – MAE) wskazała 10 rekomendacji dla państw Unii Europejskiej, które pozwoliłyby na ograniczenie importu gazu rosyjskiego ze 155 mld m³ do 52 mld m³ rocznie (o 66 proc.) już w 2022 r. [2].

Agencja zaleca:

1. Rezygnację z nowych kontraktów na dostawy gazu z Rosją.
2. Zastąpienie dostaw z Rosji gazem z alternatywnych źródeł.
3. Wprowadzenie obowiązku minimalnego magazynowania gazu w celu zwiększenia odporności rynku.
4. Przyspieszenie realizacji nowych projektów w zakresie energii wiatrowej i słonecznej.
5. Maksymalizację wytwarzania energii z istniejących dyspozycyjnych źródeł niskoemisyjnych: bioenergii i energii jądrowej.
6. Wdrożenie krótkoterminowych środków chroniących wrażliwych odbiorców energii elektrycznej przed wysokimi cenami.
7. Przyspieszenie wymiany kotłów gazowych na pompy ciepła.
8. Przyspieszenie działań na rzecz poprawy efektywności energetycznej w budynkach i przemyśle.
9. Zachęcanie konsumentów do tymczasowej regulacji termostatu.
10. Zwiększenie wysiłków na rzecz dywersyfikacji i dekarbonizacji źródeł energii.

Z wyliczeń MAE wynika, że stosunkowo niskie wykorzystanie gazu ziemnego (LNG – Liquefied Natural Gas) do dywersyfikacji dostaw w 2022 r. (20 mld m³) i stopniowe zwiększanie jego udziału w kolejnych latach, pozwoliłoby uniknąć gospodarczych skutków wzrostu cen gazu na światowych rynkach. Rozwiązania dotyczące oszczędzania energii (takie jak na przykład obniżenie temperatury grzania o 1°C), izolacji budynków, instalacji pomp ciepła czy zastępujące i ograniczające zużycie gazu w gospodarstwach domowych pozwoliłyby zrezygnować z 14 mld m³ gazu rosyjskiego już w 2022 r. MAE pozostaje stosunkowo sceptyczna wobec możliwości zastąpienia gazu za pomocą OZE jeszcze w tym roku – jedynie 6 mld m³ miałoby zostać zastąpione nowymi mocami wiatrowymi i fotowoltaicznymi. Większy potencjał MAE dostrzega w wykorzystaniu biomasy i biogazu (9,3 mld m³). Największym tymczasowym substytutem rosyjskiego gazu mogą być paliwa kopalne. Wzrost generacji w elektrowniach węglowych (22 mld m³) i jądrowych (15,7 mld m³), wykorzystanie paliw płynnych w części bloków gazowych (6 mld m³) pozwoliłyby łącznie zastąpić 43,7 mld m³ gazu.

Swoje rekomendacje przedstawiła również Komisja Europejska [3]. Proponuje ona rezygnację ze 101,5 mld m³ gazu w 2022 r. (redukcja importu rosyjskiego gazu o 65 proc.) oraz szybszą niż MAE dywersyfikację dostaw z wykorzystaniem gazu ziemnego z Kataru, USA, Egiptu lub Afryki Zachodniej (50 mld m³) i istotny potencjał przypisuje wzrostowi generacji energii z OZE w 2022 r. Komisja zaleca część rekomendacji MAE związanych z oszczędnością energii, z którymi wiąże możliwość ograniczenia zużycia gazu o 14 mld m³, wskazuje też potencjał paneli fotowoltaicznych na dachach domów (2,5 mld m³). Nowe moce wiatrowe i fotowoltaiczne miałyby zastąpić aż 20 mld m³ gazu rosyjskiego w 2022 r., co obok zwiększonej produkcji biometanu (3,5 mld m³) istotnie ograniczyłoby zależność od rosyjskiego gazu.

Zdaniem Polskiego Instytutu Ekonomicznego kompleksowe podejście bazujące na europejskim potencjale dywersyfikacji dostaw, substytucji gazu za pomocą OZE i paliw kopalnych oraz redukcji konsumpcji gazu może pozwolić na rezygnację aż ze 142 mld m³ rosyjskiego gazu już w 2022 r. (91 proc.). Poza rozwiązaniami proponowanymi przez MAE i KE można zastosować: redukcję wykorzystania klimatyzacji w okresie letnim o 2 st. C, co zmniejszy wykorzystanie gazu jako paliwa elektrowni w godzinach szczytowego zapotrzebowania latem, wykorzystanie aukcji na jednostki redukcji zapotrzebowania na gaz (DSR) i zwiększenie importu energii elektrycznej (z kierunków innych niż rosyjski i białoruski). PIE sygnalizuje, że budowa nowych mocy OZE w perspektywie 9 miesięcy w kontekście obecnych posunięć Federacji Rosyjskiej może wiązać się ze znacznym ryzykiem w obszarze bezpieczeństwa dostaw UE i powinna zostać uzupełniona dodatkowymi działaniami. Ponadto PIE wskazuje, że ze względu na dotychczasowe ograniczenia infrastrukturalne, ekonomiczne, polityczne i prawne rozwoju OZE w Europie Środkowo-Wschodniej, należy założyć niższe niż proponuje KE możliwości zastąpienia gazu nowymi mocami OZE w 2022 r. W przypadku zarówno biometanu, jak i OZE dodatkowe ograniczenia wynikać będą z trudnościami w uzyskaniu certyfikacji i pozwoleń środowiskowych w tym obszarze. Rola OZE w zastępowaniu gazu będzie się stopniowo zwiększać w latach 2022-2030, wraz z rozwojem nowych mocy i wzrostem produkcji „zielonego wodoru”, pochodzącego z elektrolizy wody z wykorzystaniem energii ze źródeł odnawialnych.

Która droga zostanie wybrana? Czy należy decydować szybko czy nieco wolniej, lecz bardziej rozważnie? Czy przekreślone zostają szanse na realizacje wyznaczonych celów w polityce energetycznej czy wręcz przeciwnie – pomogą je osiągnąć sprawniej i szybciej? Bez wątpienia decydenci na szczeblu lokalnym (w poszczególnych krajach UE) i europejskim stoją przed niełatwymi decyzjami, które wpłyną na kształt polityki energetycznej Europy a w konsekwencji również na kondycję środowiska przyrodniczego.

^{Opracowanie na podstawie magazynu „Tygodnik Gospodarczy PIE” 11/2022 z dnia 17 marca 2022 r. wydawanego przez Polski Instytut Ekonomiczny}

[1] Obliczenia własne PIE na podstawie danych: transparency.entsog.eu

[2] Raport MAE (2022), A 10-Point Plan to Reduce the European Union’s Reliance on Russian Natural Gas, Paris, https://www.iea.org/reports/a-10-point-plan-to-reduce-the-european-unions-reliance-on-russian-natural-gas
[dostęp: 2022-03-24]

[3] Raport Komisji Europejskiej (2022), REPowerEU: Wspólne europejskie działania w kierunku bezpiecznej i zrównoważonej energii po przystępnej cenie https://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:71767319-9f0a-11ec-83e1-01aa75ed71a1.0017.02/DOC_1&format=PDF [dostęp: 2022-03-24]

Załącznik:

https://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:71767319-9f0a-11ec-83e1-01aa75ed71a1.0017.02/DOC_2&format=PDF  [dostęp: 2022-03-24]

https://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:71767319-9f0a-11ec-83e1-01aa75ed71a1.0017.02/DOC_3&format=PDF  [dostęp: 2022-03-24]

https://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:71767319-9f0a-11ec-83e1-01aa75ed71a1.0017.02/DOC_4&format=PDF  [dostęp: 2022-03-24]