W grudniu obchodzony jest Światowy Dzień Gleby. Jest więc to doskonała okazja, aby poszerzyć swoją wiedzę na temat tego kluczowego komponentu środowiska, który warunkuje przetrwanie i dobrobyt ludzkości. Gleby są często niedoceniane, mimo że to dzięki nim możemy cieszyć się bogatą w składniki odżywcze żywnością i czystą wodą.

Kluczowe zadania gleb

Gleby silnie wpływają na nasze możliwości przetrwania. Po pierwsze, odpowiadają one za produkcję roślin, a przez to żywności bogatej w składniki odżywcze. 95 proc. światowej produkcji żywności opiera się właśnie na glebach [1]. Zdrowe gleby zapewnią stabilizację rośliny, dostarczają jej minerałów, materii organicznej, mikroorganizmów, wodę i powietrze, które tworzą optymalne warunki bio-fizyko-chemiczne do kiełkowania, wzrostu i rozwoju roślin rolniczych i ogrodniczych. Gleba jest także rezerwuarem genów stanowiących o różnorodności biologicznej. Jest ona środowiskiem życia miliardów organizmów, bakterii, grzybów, stawonogów, owadów i innych zwierząt, które łącznie tworzą jedną czwartą wszystkich gatunków lądowych. Bogata w materię organiczną gleba zwiększa infiltrację, zmniejsza parowanie i poprawia zdolności do magazynowania wody, co pozytywnie wpływa na możliwości walki z suszami i powodziami. Pochłania także związki toksyczne, gazy, cząsteczki i jony z roztworów oraz mikroorganizmy i drobne cząsteczki z zawiesin, wpływając pozytywnie na jakość wód i powietrza. Z tego względu gleby odgrywają kluczową rolę w kontekście zapobiegania zmianom klimatycznym. Jeśli z europejskich gleb wyemitowane zostałoby chociażby 0,1 proc. zebranego w nich węgla, do atmosfery trafiłyby emisje równoważne z zanieczyszczeniami wytworzonymi przez dodatkowe 100 mln pojazdów na drogach [2].

Gleba jest także skarbnicą śladów i źródłem wiedzy o przeszłości, przez co jest ważnym elementem dziedzictwa kulturowego. Grunt, a w tym gleba przyczynia się także do rozwoju cywilizacji, tworząc bazę pod rozwijające się miasta, budowle, infrastrukturę i rolnictwo. Wykorzystywana jest ona również jako surowiec na przykład w budownictwie. Niestety tego typu działalność często ma negatywny wpływ na jakość gleb, sprawiając, że degradują one i tracą swoje cenne właściwości.

Presja na grunty i gleby

Miasta, rolnictwo i leśnictwo mają obecnie wpływ na około 80 proc. powierzchni Europy [3], a ten niekorzystny trend w przypadku terenów antropogenicznych stale się wzmaga, często kosztem żyznych gruntów rolnych. Rozbudowa miast łączy się z pokrywaniem gruntów nawierzchniami asfaltowymi i betonowymi, co powoduje zasklepianie gleb, negatywnie wpływając na jej możliwości magazynowania wody, produkowania żywności, regulacji klimatu, ochrony przed szkodliwymi substancjami chemicznymi i zapewnienia środowiska życia. Tego rodzaju powierzchnie uniemożliwiają swobodną infiltrację wód opadowych, przyczyniając się do zmniejszania ilości wód gruntowych. Rozwijająca się infrastruktura drogowa i kolejowa przyczyniają się do fragmentacji krajobrazu, ograniczając przy tym możliwości mieszania się gatunków i rozwoju różnorodności biologicznej.

Mimo wzrostu ilości plonów, powierzchnie wykorzystywane pod uprawy w Europie zmniejszają się. Nie jest to jednak do końca dobra wiadomość w kontekście ochrony gleb. Tereny rolnicze nie muszą się poszerzać ze względu na intensyfikację rolnictwa opierającą się na nawozach sztucznych i środkach ochrony roślin, które wywierają presję na glebę zanieczyszczając ją, stwarzając przy tym zagrożenie dla zasobów wody powierzchniowej i gruntowej. Kolejnym problemem jest również fakt, że małe gospodarstwa rolne o niskiej wydajności wypierane są przez bardziej wyspecjalizowane gospodarstwa o intensywnej produkcji oraz to, że młodsze pokolenia rolników wyjeżdżają do miast, co prowadzi do porzucania gruntów. Tego typu silnie wyeksploatowane przez rolnictwo obszary charakteryzują się niższą możliwością rozwoju dużej ilości gatunków w przyszłości. Przemiany w postaci intensyfikacji rolnictwa przyczyniają się również do zagęszczania ziemi, na skutek wykorzystywania ciężkiego sprzętu. Tego typu praktyki zmieniają strukturę gleby, ograniczając zawarte w niej powietrze i wodę, konieczne do skutecznego rozwoju roślin oraz życia zwierząt i mikroorganizmów. Zagęszczanie i zasklepianie gleb sprzyjają również zwiększaniu spływu powierzchniowego, co powoduje erozję i może prowadzić do wystąpienia powodzi. Rolnicy niestosujący płodozmianu, czyli zmiany rodzaju uprawianych roślin na danych obszarach, mogą za to prowadzić do wyjaławiania gleby, co może skutkować mniej urodzajnymi plonami, a nawet pojawianiem się chorób wśród uprawianych roślin.

Presję na grunty i gleby wywierają również zanieczyszczenia. Mogą one przybierać formę ścieków lub mikrodrobin plastiku, w przypadku składowania odpadów. Na gleby oddziałują także zanieczyszczenia powietrza, które wraz z wiatrem mogą przenosić się na duże odległości i osadzać się nawet w niezaludnionych częściach Ziemi, wpływając negatywnie na tamtejsze ekosystemy, przyczyniając się do degradacji gleby. Na jakość gleb mogą mieć wpływ również działania zbrojne, które pozostawiają za sobą ogromne ilości często bardzo trudnych do zniwelowania zanieczyszczeń.

Zmiany klimatu oraz idące za tym zmiany temperatury również wywierają presję na gleby i grunty. W niektórych regionach wilgotność gleby zmniejsza się, przyczyniając się do zwiększenia zapotrzebowania wody w rolnictwie, a ostatecznie do pustynnienia gleb. Zmiany klimatu w formie intensywnych opadów deszczu, susz, fal upałów, burz czy podnoszących się poziomów wód mogą przyczynić się do zwiększonej erozji gleby. Wraz ze wzrostem temperatury na świecie, topią się coraz większe ilości wiecznej zmarzliny, a uwięzione w niej gazy cieplarniane wydostają się do atmosfery i osadzają się w glebie.

Jak zaprzestać degradacji gleb?

Zasoby gleb są dla nas niesamowicie cenne, dlatego istotne jest, aby możliwie ograniczać ich degradację, dążyć do zrównoważonego użytkowania glebami, co pozwoli na zachowanie ich dobrego stanu. Jednym z nich jest  recykling gleb. Polega on na przemianie wcześniej zagospodarowanych terenów na obszary zielone i naturalne. Dodatkowo planiści przestrzenni powinni ograniczać ekspansję miast, a w zamian za to tworzyć zwartą zabudowę, gdzie mieszkańcy mogą przemieszczać się bez konieczności wykorzystywania pojazdów lub z ich minimalnym użyciem.

Przejście ze szkodliwego dla Ziemi wysokoemisyjnego przemysłu do wykorzystywania bardziej zielonych rozwiązań oraz zastępowanie paliw kopalnych innymi źródłami energii doprowadzi do zmniejszenia ilości emisji, a co za tym idzie, minimalizacji zanieczyszczeń trafiających do gleb oraz spowolnienia zmian klimatu, których skutki tak silnie oddziałują na wszystkie komponenty Ziemi. Dużą rolę w zakresie możliwej ochrony gleb mają także rolnicy. Osiągnięcie dobrego stanu ekologicznego gleby jest możliwe poprzez ograniczenie wykorzystywania szkodliwych nawozów i pestycydów trafiających do gleby. Dobrym rozwiązaniem jest także stosowanie dywersyfikacji upraw w postaci płodozmianu, przy jednoczesnym dbaniu o żyzność gleby. Wykorzystane może zostać także rolnictwo precyzyjne, polegające na wykorzystywaniu danych przestrzennych zgromadzonych przez specjalne mierniki, mówiące o zróżnicowaniu plonów w obrębie pola. Prowadzi to do mniejszego skażenia gleby poprzez wykorzystywanie nawozów i środków ochrony roślin jedynie w miejscach, gdzie jest to wymagane. Przemysł rolniczy będzie musiał znaleźć balans między zmniejszeniem wykorzystywania nawozów, ograniczaniem terenów wykorzystywanych pod uprawy i jednoczesnym wzrostem populacji i zapotrzebowania na żywność. Aby tego dokonać, trzeba działać! Ważne będą wybory konsumentów, którzy powinni ograniczać produkty mięsne i zwierzęce, kosztem spożywania większej wegańskich i wegetariańskich zamienników oraz owoców i warzyw. Istotne jest również zwalczanie ogromnego problemu aktualnych czasów jakim jest marnotrawstwo żywności. Ograniczone powinno być również wytwarzanie odpadów, a te, których powstania nie da się zatrzymać, zagospodarowywać w sposób zgodny z hierarchią [4].

Gleby i grunty, a zrównoważony rozwój

Aż w 7 spośród 17 Celów Zrównoważonego Rozwoju ONZ w różnych stopniach nawiązuje do tematyki gruntów i gleb, zwracając uwagę na to, że bez zdrowych gleb nie da się budować dobrego świata dla przyszłych pokoleń. Wśród celów znajdują się na przykład plany dotyczące zwalczania głodu na świecie, które mogłyby być osiągnięte między innymi poprzez promowanie zrównoważonego rolnictwa. ONZ w swoich celach uwzględniło także dobre zdrowie i jakość życia, co byłoby możliwe przez zmniejszenie emitowanych zanieczyszczeń, które trafiają także do gleb. Jest to również powiązane z planem zapewnienia czystej wody i warunków sanitarnych. Zanieczyszczone gleby nie są w stanie spełniać swojego bardzo ważnego zadania, jakim jest zapewnianie czystej wody. Inny z celów – odpowiedzialna konsumpcja i produkcja – również zakłada przeciwdziałanie tworzeniu odpadów oraz przedostawania się ich do gleb. Cele Zrównoważonego Rozwoju obejmują także tworzenie zrównoważonych miast i społeczności, co łączy się z odpowiedzialnym zarządzaniem gruntami i glebami. ONZ zakłada również ochronę życia na lądzie między innymi poprzez zwalczanie pustynnienia i degradacji gleb. Celem nawiązującym do problematyki gleb i gruntów jest także działanie w dziedzinie klimatu, ponieważ gleby mogą odgrywać ważną rolę w składowaniu zanieczyszczeń i łagodzeniu zmian klimatu.

Unijne plany związane z ochroną gleb

W porównaniu z innymi komponentami środowiska jak woda czy powietrze, gleba często jest pomijana w planach strategicznych. Odpowiedzią na ten problem są ramy prawne zawarte w Strategii na rzecz ochrony gleb 2030 [5], która została przyjęta przez UE pod koniec 2021 roku. Dokument zakłada cele średnioterminowe, które powinny zostać spełnione do 2030 r. oraz długoterminowe – do 2050 r. Celami na bliższą przyszłość są między innymi zwalczanie pustynnienia, odtwarzanie zdegradowanych gruntów i gleb, remediacja i rekultywacja gleb. Starania przykładane będą również do ograniczania stosowania pestycydów, a także zwiększenia możliwości pochłaniania gazów cieplarnianych przez gleby. Cele, które powinny zostać osiągnięte do 2050 są silnie związane z planem osiągnięcia neutralności klimatycznej przez UE. W roku tym zanieczyszczenie powietrza, wody i gleby powinno zostać ograniczone do poziomów nieuznawanych już za szkodliwe dla zdrowia ludzi i ekosystemów naturalnych, a społeczeństwo powinno być przystosowane do nieuniknionych skutków zmian klimatu. Jednym z celów jest także zerowy poziom przejmowania gruntów netto, ukierunkowany na zahamowanie rozrastania się obszarów miejskich często na żyznych gruntach rolnych i lasach. Dla przemysłu rolniczego najistotniejsze jest zrealizowanie celów średnioterminowych, polegających na:

• zmniejszeniu powierzchni zagrożonych pustynnieniu,

• przywrócenie naturalnego stanu torfowisk i bagien,

• wykorzystanie gleb rolnych do osiągnięcia neutralności klimatycznej dzięki zwiększeniu sekwestracji dwutlenku węgla przez gleby,

• zmniejszenie strat składników odżywczych o 50%,

• ograniczenie ilości używanych pestycydów o 50%.

Strategia na rzecz ochrony gleb jest silnie powiązana z innymi unijnymi dokumentami strategicznymi, które częściowo nawiązują do problematyki gruntów i gleb. Jest to między innymi wspólna polityka rolna, unijna strategia na rzecz bioróżnorodności, strategia leśna, zrównoważone gospodarowanie glebą i przywrócenie bioróżnorodności.

Decyzje związane z użytkowaniem gruntów i gleb to długotrwałe zobowiązania, których cofnięcie jest trudne i kosztowne. Szacowane jest, że do 2050 roku gleba będzie musiała żywić i filtrować wodę pitną dla 10 miliardów ludzi. Z tego względu należy przykładać jak największe starania do tego, aby ten jakże ważny zasób był w stanie spełniać swoje kluczowe dla zdrowego funkcjonowania ludności funkcje.

PYTANIE – KONKRETNA ODPOWIEDŹ!

Jaką rolę pełni gleba w życiu człowieka?

Gleba, będąc jednym z zasobów naturalnych, pełni szereg istotnych funkcji w życiu każdego z nas. Ta biologicznie czynna warstwa skorupy ziemskiej, umożliwiając zakorzenienie się i rozwój roślin, pozwala nam na produkcję żywności. Jest ona środowiskiem życia wielu organizmów (sprzyjając różnorodności biologicznej), umożliwiających rozkład materii organicznej i zapewniając krążenie pierwiastków. Pełni ona zasadniczą rolę w filtrowaniu i magazynowaniu wody. Te trzy elementy umożliwiają nam życie na Ziemi.

Jakie funkcje ekosystemowe spełnia gleba?

Według ONZ zdrowe gleby pełnią jedenaście funkcji. Jest to:
1) dostarczanie żywności, włókien i paliw;
2) wiązanie węgla organicznego;
3) oczyszczanie wody i redukuję poziomu zanieczyszczeń;
4) pozytywny wpływ na klimat;
5) umożliwienie obiegu pierwiastków;
6) siedlisko życia organizmów żywych;
7) zmniejszenie zagrożenia ryzykiem powodziowym;
8) źródło substancji leczniczych i zasobów genetycznych.

Poza tym zdrowe gleby stanowią:
9) o możliwości rozwoju infrastruktury, zapewniając stabilność fundamentów;
10) o rozwoju przemysłu, dostarczając surowców i materiałów;
11) dziedzictwo kulturowe, będąc skarbnicą śladów i źródłem wiedzy o przeszłości człowieka.

[1] Komisja Europejska “Korzystny wpływ zdrowych gleb na produkcję żywności, dobro człowieka, środowisko naturalne i klimat” http://publications.europa.eu/resource/cellar/5e8c13a6-9817-11eb-b85c-01aa75ed71a1.0004.04/DOC_1   [dostęp: 2023-12-05]

[2] Europejska Agencja Środowiska “Gleba – Zapomniane zasoby” https://www.eea.europa.eu/pl/articles/gleba-2014-zapomniane-zasoby   [dostęp: 2023-12-05]

[3] Sygnały EEA 2019 “Grunty i gleby w Europie – Dlaczego konieczne jest korzystanie z tych niezbędnych i wyczerpywalnych zasobów w sposób zrównoważony?” https://www.eea.europa.eu/pl/publications/sygnaly-eea-2019-grunty-i   [dostęp: 2023-12-05]

[4] Art. 17 ust. 1 Ustawy z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach (Dz.U. 2022 poz. 699) brzmi:

Wprowadza się następującą hierarchię sposobów postępowania z odpadami:
1) zapobieganie powstawaniu odpadów;
2) przygotowywanie do ponownego użycia;
3) recykling;
4) inne procesy odzysku;
5) unieszkodliwianie.

[5] Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów “Strategia UE na rzecz ochrony gleb 2030 Korzyści ze zdrowych gleb dla ludzi, żywności, przyrody i klimatu” (COM (2021) 699 final)  https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52021DC0699&from=EN   [dostęp: 2023-12-05]