Czym są mikrodrobiny plastiku?

To tworzywa sztuczne – wszystkie organiczne, nierozpuszczalne i odporne na degradację fragmenty polimerów syntetycznych o długości poniżej 5 mm. Są one bezpośrednim zagrożeniem dla środowiska przyrodniczego oraz zdrowia ludzi i zwierząt. Mikrodrobiny plastiku z wielu różnych źródeł trafiają do wód morskich, rzek, przedostają się do żywności oraz wody pitnej. W roku 2018 ONZ szacował, że w morzach znajduje się 51 bilionów cząstek mikrodrobin plastiku, czyli o 500 razy więcej niż gwiazd w galaktyce. [1]

Źródła mikrodrobin plastiku

Analizując źródła pochodzenia mikrodrobin z tworzyw sztucznych, można podzielić je na dwa typy: pierwotne oraz wtórne.

Pierwotne mikrodrobiny plastiku to te, które są bezpośrednio uwalniane w postaci malutkich cząstek do środowiska przyrodniczego. Zdaniem Parlamentu Europejskiego w 2018 roku stanowiły one od 15 do 31% mikrodrobin plastiku w oceanach [1]. Źródło pochodzenia pierwotnych mikrodrobin plastiku to m.in.:

– pranie odzieży z tkanin syntetycznych – 35%

– ścieranie opon samochodowych podczas jazdy – 28%

– produkty do pielęgnacji ciała – mikrodrobiny plastiku są celowo umieszczane w kosmetykach dla odpowiedniej tekstury lub funkcjonalności, np. peelingi, w których mikrodrobiny z tworzyw sztucznych są używane w celu złuszczania naskórka – 2%.

Mikroplastik wtórny stanowi około 69-81% wszystkich mikrodrobin z tworzyw sztucznych w oceanach. Są one pochodną degradacji większych plastikowych przedmiotów, to np. butelki, plastikowe torby, zabawki czy sieci rybackie.

Szkodliwy wpływ mikroplastiku

Przedostające się do środowiska przyrodniczego mikrodrobiny plastiku są dużym problemem, ponieważ nie ulegają one biodegradacji i nie można ich usunąć. Połykane są przez zwierzęta morskie, gromadzą się w ich organizmach i w konsekwencji trafiają do ludzi. Mikrodrobiny plastiku znaleziono w żywności, napojach, a nawet w wodzie z kranu. Jak tworzywa sztuczne wpływają na ludzki organizm i zdrowie człowieka? Nie do końca wiadomo. Jednak na pewno nie są dla niego czymś naturalnym, a przez obecność w nich różnych substancji chemicznych (jak stabilizatory środki zmniejszające palność) są potencjalnie toksyczne.

Działania Komisji Europejskiej

Komisja Europejska, realizując założenia Europejskiego Zielonego Ładu [2], planu CEAP2 dotyczącego gospodarki o obiegu zamkniętym [3] oraz aby zrealizować nałożony na siebie cel obniżenia o 30% zanieczyszczenia mikrodrobinami plastiku [4], pracuje nad ograniczeniem zanieczyszczenia środowiska przyrodniczego tworzywami sztucznymi. W tym celu w roku 2017 zwróciła się ona z prośbą o opinię do Europejskiej Agencji Chemikaliów (ECHA). Odpowiedź z roku 2019 była zdecydowana i jasna – niezbędne jest wprowadzenie ograniczeń celowo wprowadzanych do produktów mikrodrobin plastiku, ponieważ są one uwalniane do środowiska w sposób niekontrolowany i stanowią zagrożenie dla środowiska przyrodniczego. Ważne też, aby ograniczyć sprzedaż mikrodrobin plastiku jako takich. W oparciu o zalecenia ECHA przygotowano projekt wniosku, który został przyjęty, po trzymiesięcznej kontroli Parlamentu Europejskiego i Rady, 25 września 2023 r. [5]. Dane liczbowe nie napawają optymizmem, szacuje się, że każdego roku w Unii Europejskiej wykorzystuje się około 145 tys. ton mikrodrobin plastiku. Nowe przepisy mogą w ciągu 20 lat ograniczyć liczbę uwolnionych do środowiska przyrodniczego mikrodrobin plastiku w sumie o ok. pół miliona ton [6].

Założenia programu

Podstawowymi założeniami nowych przepisów są: zakaz sprzedaży samych mikrodrobin plastiku oraz produktów, do których zostały ono celowo dodane i uwolnią się podczas ich użytkowania.

Ograniczenie to nie dotyczy produktów:

• stosowanych w zakładach przemysłowych, ponieważ istnieje możliwość kontroli emisji z nich pochodzących;
• których stosowanie nie uwalnia mikrodrobin plastiku;
• które są regulowane innymi przepisami UE np. produkty lecznicze [7], weterynaryjne produkty lecznicze [8], produkty nawozowe [[9];
• w których mikrodrobiny plastiku powstają w sposób niezamierzony i nie są dodawane celowo, np. osad ściekowy czy kompost.

Wymienionych grup ograniczenie nie dotyczy pod jednym warunkiem – producenci muszą przedstawić instrukcje użytkowania oraz utylizacji produktu w taki sposób, aby zapobiec emisjom mikrodrobin plastiku, a także zgłaszać raz w roku ich szacunkowe emisje.

Ograniczeniom podlegają m.in.:

 – granulowany wypełniacz stosowany do budowy sztucznych powierzchni sportowych;

– kosmetyki, brokat;

– detergenty, zmiękczacze tkanin, środki ochrony roślin, nawozy, zabawki, leki i wyroby medyczne.

Ponieważ wprowadzane ograniczenie wymaga zaimplementowania przez producentów wielu poważnych zmian, poszukania alternatywnych rozwiązań i modyfikacji stosowanej technologii, zróżnicowano czas wejścia w życie przepisów. Zakaz sprzedaży o natychmiastowym zastosowaniu (w dniu wejścia w życia ograniczenia, czyli od 17 października 2023 r.) wprowadzono w przypadku kosmetyków zawierających mikrogranulki plastiku oraz brokatu luzem z tworzyw sztucznych. W przypadku pozostałych produktów zawierających mikrodrobiny plastiku ograniczenie zostanie wprowadzone w czasie od 4 do12 lat. Przykładowo [10]:

• od października 2027 roku – wybrane produkty kosmetyczne spłukiwane takie jak szampony do włosów i żele pod prysznic;
• od października 2028 roku – detergenty, środki pielęgnacyjno-czyszczące jak np. woski, odświeżacze powietrza;
• od października 2029 roku – w kosmetykach, które pozostają na skórze lub włosach jak np. żel do włosów oraz do kapsułkowania substancji zapachowych;
• od października 2031 roku na granulat do budowy nawierzchni sportowych np. boisk;
• od października 2035 roku na produkty do makijażu jak pomadki, lakiery do paznokci.

Mały, choć duży problem

5 mm to mało i dużo jednocześnie. Pomnożone przez tysiące ton i mnogość dni oraz lat staje się czymś ogromnie niebezpiecznym i szkodliwym. Każde ograniczenie uwalnianych do środowiska przyrodniczego mikrodrobin plastiku jest więc krokiem w dobrą stronę. W stronę, gdzie będziemy wykorzystywali potencjał, jaki niosą za sobą tworzywa sztuczne, przy jednoczesnym dbaniu o to, co się z nimi dzieje potem.

Pytanie – konkretna odpowiedź!

Czym są mikrodrobiny z tworzyw sztucznych?

To plastik – każdy polimer syntetyczny o długości poniżej 5 mm, organiczny, nierozpuszczalny i odporny na degradację.

Dlaczego mikrodrobiny plastiku są problemem?

Są małe, często niewidoczne gołym okiem, ale pozostają w środowisku przyrodniczym, ponieważ nie ulegają biodegradacji. Są małe, ale jest ich olbrzymia ilość. Drobiny te gromadzą się w organizmach zwierząt oraz w wodzie. Tą drogą trafiają do ludzkich organizmów. Są małe, ale toksyczne i wszechobecne, przyczyniają się do zanieczyszczenia planety oraz negatywnie wpływają na życie oraz zdrowie ludzi i zwierząt. Z jednej strony powstają one wskutek użytkowania przedmiotów (jak np. w wyniku ścierania opon samochodowych czy rozkładu opakowania po wodzie butelkowanej). Z kolei z drugiej strony spora część kosmetyków czy produktów czyszczących ma w swoim składzie celowo dodane drobinki mikroplastiku.

Jakie produkty zostaną objęte ograniczeniem?

Komisja Europejska objęła ograniczeniem produkty zawierające cząsteczki plastiku, czyli organiczne, nierozpuszczalne i odporne na biodegradację cząstki polimerów syntetycznych o wymiarach poniżej 5 mm. Nowe przepisy dotyczą produktów, w których mikroplastik z tworzywa sztucznego jest umieszczany celowo.

[1] Parlament Europejski, Mikrodrobiny plastiku: źródła pochodzenia, skutki, rozwiązania https://www.europarl.europa.eu/news/pl/headlines/society/20181116STO19217/mikrodrobiny-plastiku-zrodla-pochodzenia-skutki-rozwiazania? [dostęp: 30-11-2023]

[2] Komisja Europejska, Europejski Zielony Ład https://commission.europa.eu/strategy-and-policy/priorities-2019-2024/european-green-deal_pl [dostęp: 30-11-2023]

[3] Komisja Europejska, Zmiana sposobu produkcji i konsumpcji: nowy plan działania UE dotyczący gospodarki o obiegu zamkniętym przedstawia sposób na osiągnięcie neutralnej dla klimatu i konkurencyjnej gospodarki, w której konsumenci mają mocną pozycję https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/pl/ip_20_420 [dostęp: 30-11-2023]

[4] Komisja Europejska, Europejski Zielony Ład: Komisja dąży do osiągnięcia zerowego poziomu emisji zanieczyszczeń powietrza, wody i gleby https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/pl/ip_21_2345 [dostęp: 30-11-2023]

[5] Rozporządzenie Komisji (UE) 2023/2055 z dnia 25 września 2023 r. zmieniające załącznik XVII do rozporządzenia (WE) nr 1907/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie rejestracji, oceny, udzielania zezwoleń i stosowanych ograniczeń w zakresie chemikaliów (REACH) w odniesieniu do mikrocząstek polimerów syntetycznych https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32023R2055 [dostęp: 30-11-2023]

[6] ECHA, European Chemicals Agency, Mikrodrobiny plastiku https://echa.europa.eu/pl/hot-topics/microplastics [dostęp: 30-11-2023]

[7] Dyrektywa 2001/83/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 6 listopada 2001 r. w sprawie wspólnotowego kodeksu odnoszącego się do produktów leczniczych stosowanych u ludzi (Dz.U. L 311 z 28.11.2001) https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:02001L0083-20121116&from=BG [dostęp: 30-11-2023]

[8] Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/6 z dnia 11 grudnia 2018 r. w sprawie weterynaryjnych produktów leczniczych i uchylające dyrektywę 2001/82/WE (Dz.U. L 4 z 7.1.2019) https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32019R0006&from=lv  [dostęp: 30-11-2023]

[9] Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1009 z dnia 5 czerwca 2019 r. ustanawiające przepisy dotyczące udostępniania na rynku produktów nawozowych UE, zmieniające rozporządzenia (WE) nr 1069/2009 i (WE) nr 1107/2009 oraz uchylające rozporządzenie (WE) nr 2003/2003 (Dz.U. L 170 z 25.6.2019) https://sip.lex.pl/akty-prawne/dzienniki-UE/rozporzadzenie-2019-1009-ustanawiajace-przepisy-dotyczace-udostepniania-na-69197503 [dostęp: 30-11-2023]

[10] https://www.rynekzdrowia.pl/Prawo/16-pazdziernika-wchodzi-wazny-unijny-zakaz-Jest-lista-Dotknie-wszystkich,250814,2.html [dostęp: 30-11-2023]