Tworzywa sztuczne zrewolucjonizowały codzienne życie a ich zalety są niezaprzeczalne. To materiał idealny w produkcji, tani, lekki, łatwy do wykonania i funkcjonalny. Pomaga przechowywać, transportować, zabezpiecza żywność i wydłuża czas jej przechowywania, zapewnia higieniczne dostawy do konsumentów i jest wszechstronny. Wiele zalet i ogromna konsekwencja – użyteczność tworzyw sztucznych doprowadziła do rozkwitu ich produkcji, a plastik stał się wszechobecny i na masową skalę wprowadzony do obrotu, co jest dla nas jednym z większych problemów środowiskowych. Plastik jest wszędzie – w oceanach, ziemi, przewodach pokarmowych zarówno zwierząt, jak i ludzi. Stąd największe wyzwania przed Unią Europejską i każdym z nas – znaleźć skuteczny sposób na to, jak produkujemy, wykorzystujemy i zarządzamy odpadami opakowaniowymi z tworzyw sztucznych, zwiększyć świadomość konsumentów w tej tematyce i wprowadzić regulacje, które pozwolą ograniczyć zużycie jednorazowych tworzyw sztucznych (np. poprzez zaimplementowanie systemu kaucyjnego).

Jest produkt, jest odpad

Produkty z tworzyw sztucznych są podstawą gospodarki. Pozwoliły na postęp oraz rozwój wielu dziedzin (np. nowoczesnej medycyny) i technologii (np. farmy wiatrowe). Charakteryzuje je niezliczony zakres zastosowań przemysłowych oraz konsumenckich. Popyt na produkty z tworzyw sztucznych przewyższył popyt na wszystkie inne materiały masowe (jak stal, cement, aluminium). Ale to też problem do rozwiązania. Ciągle postrzegane są one przez pryzmat odpadów. Dlatego tak istotne jest szukanie skutecznych rozwiązań i systemów, których wprowadzenie zminimalizuje problem odpadów tworzyw sztucznych. Należy poprowadzić przemysł opakowań z tworzyw sztucznych ku cyrkularności i zeroemisyjności oraz maksymalnie wykorzystać potencjał odpadów tworzyw sztucznych.

Pamiętać należy o tym, że to nie tworzywa sztuczne są problemem. Jest nim to, co my robimy z tworzywami sztucznymi. Według badań Eurostatu w 2021 roku w Unii Europejskiej stanowiły one 19% odpadów opakowaniowych [1]. Większość tych produktów była jednorazowa i od razu wyrzucana przez konsumenta. To, że plastik jest jednorazowy to komunikat dla człowieka a nie dla środowiska przyrodniczego. Jednorazowość nie eliminuje faktu, że materiał ten rozkłada się nawet tysiąc lat.

 Jak wygląda sytuacja?

Dane nie napawają optymizmem:

• W roku 2021 na każdego mieszkańca Unii Europejskiej przypadało 188,7 kg odpadów opakowaniowych, 19% z tego to odpady opakowaniowe z tworzyw sztucznych. Istotna jest też tendencja – od roku 2010 (w stosunku do roku 2021) ilość wytworzonych odpadów opakowaniowych na mieszkańca UE wzrosła o 29,9% [2].
• W przypadku Polski, w roku 2020 zebrano 1150 tys. ton odpadów opakowaniowych z tworzyw sztucznych – co stanowiło 34% całego zużycia tworzyw sztucznych. Zagospodarowano je w następujący sposób: 38% odzysk energii, 37% recykling, 25% składowanie [3].
• W całej Unii Europejskiej zebrano 17 946 tysięcy ton pokonsumenckich odpadów opakowaniowych z tworzyw sztucznych oraz zagospodarowano je w następujących proporcjach: 46% recykling, 37% odzysk energii, 17% składowanie [4].
• W roku 2020 w Polsce 37% zebranych odpadów opakowaniowych poddano recyklingowi. Dla porównania w Holandii 65%, Niemczech i Czechach 55%, Belgii 54%, Wielkiej Brytanii i Hiszpanii 52% [4].

W czym tkwi problem?

Problemem jest odpad opakowaniowy – jego ilość, spowodowana w dużym stopniu jednorazowością, oraz to, co dzieje się z odpadem opakowaniowym. Z jednej strony ciągle za dużo odpadów opakowaniowych nie nadaje się do recyklingu. Z drugiej zaś strony mamy odpady opakowaniowe nadające się do recyklingu, które, z różnych przyczyn, zamiast do sortowni trafiają na składowisko albo w ogóle nie są zbierane i trafiają bezpośrednio do środowiska przyrodniczego. Używamy zdecydowanie za dużo jednorazowego plastiku, nie funkcjonuje na szeroką skalę system kaucyjny, ciągle też brakuje ludziom wiedzy o szkodach dla środowiska przyrodniczego poczynionych przez niewłaściwe gospodarowanie odpadami.

Odpady powstałe z opakowań plastikowych zanieczyszczają powietrze, glebę i wodę. W krajach Unii Europejskiej dominuje termiczne przekształcane z odzyskiem energii odpadów z tworzyw sztucznych, co nie jest najlepszym rozwiązaniem dla środowiska przyrodniczego. Zdaniem naukowców produkcja oraz spalanie tworzyw sztucznych w samym roku 2019 wprowadziły do atmosfery ponad 850 milinów ton gazów cieplarnianych. Ponieważ tworzywa sztuczne głównie są wytwarzane z ropy naftowej, ich spalanie uwalnia duże ilości dwutlenku węgla i innych zanieczyszczeń, takich jak rtęć czy tlenki azotu. Część z tych emisji można zrównoważyć wytworzoną energią, ponieważ zmniejsza to zapotrzebowanie na inne formy jej wytworzenia. Termiczne przekształcane odpadów opakowaniowych można uznać za tymczasowe rozwiązanie, do czasu aż nie zostaną wypracowane lepsze sposoby działania. Docelowo należałoby jednak odwrócić proporcje odpadów opakowaniowych, tak aby ich recykling znacznie przewyższał spalanie z odzyskaniem energii.

Co na to Unia Europejska?

Na przestrzeni lat Unia Europejska wprowadziła zmiany legislacyjne, wypracowała dokumenty i wprowadziła szereg przepisów dotyczących odpadów opakowaniowych z tworzyw sztucznych. Unijne przepisy to m.in. plan działania dotyczący ekoprojektu z roku 2016 [5], dyrektywy opakowaniowe z 2019 roku [6], Europejska strategia na rzecz tworzyw sztucznych w gospodarce o obiegu zamkniętym z 2018 roku [7], Dyrektywa SUP [8] czy też komunikat Komisji Europejskiej z listopada 2022 roku – Europejski Zielony Ład, Koniec z marnotrawstwem opakowań, wspieramy ponowne użycie i recykling [9].

Cel nadrzędny Unii Europejskiej to wprowadzenie w życie na szeroką skalę zrównoważonych i przyjaznych dla klimatu sposobów na gospodarowanie odpadami opakowaniowymi. Założenia są następujące:

• Zmniejszenie do roku 2040 o 15% masy wytworzonych odpadów opakowaniowych na każdego mieszkańca Unii Europejskiej (w roku 2018 na jednego Polaka przypadały 144 kg odpadów opakowaniowych, co oznacza planowany spadek do poziomu 122 kg na rok do roku 2040).
• Ograniczenie liczby odpadów opakowaniowych z tworzyw sztucznych m.in. poprzez zmniejszenie jednorazowego użytku z tworzyw sztucznych.
• Podwyższenie jakości recyklingu służące temu, aby do roku 2030 wszystkie opakowania na rynku UE nadawały się do recyklingu w opłacalny ekonomicznie sposób.

Komisja Europejska wskazała następujące drogi do osiągnięcia postawionych celów:

• Ograniczenie jednorazowości opakowań poprzez m.in. ponowne użycia lub ponowne wykorzystanie opakowań (napełnianie, standaryzacja formatów opakowań, jasne oznakowanie opakowań wielokrotnego użytku). Unia Europejska zakłada obowiązkowe, wspólne dla całej UE cele dla przedsiębiorstw – część produktów będzie miała być dostarczana w opakowaniach nadających się do ponownego użycia lub napełnienia. Przykładowe wartości procentowe takich opakowań to [10]:

– zimne i gorące napoje: do roku 2030 – 20%, do roku 2040 – 80%

– dania gotowe na wynos w restauracji: do roku 2030 – 10%, do roku 2040 – 40%.

• Eliminacja niepotrzebnych opakowań poprzez odgórne zakazy (np. miniaturowe opakowania produktów kosmetycznych w hotelach, opakowania jednorazowego użytku do podawania żywności i napojów spożywanych w lokalach, opakowania jednorazowego użytku do pakowania warzyw i owoców; opakowania zbiorcze puszek po napojach).
• Wprowadzenie obowiązkowych systemów zwrotów kaucji dla butelek plastikowych.
• Ustalenie jasnych zasad i kryteriów dla projektowania opakowań zgodnie z gospodarką obiegu zamkniętego, działania przy nowych opakowaniach oraz produktach w duchu ekoprojektowania.
• Wprowadzenie obowiązkowych wskaźników zawartości materiałów z recyklingu, które producenci będą zobowiązani włączyć do nowych opakowań z tworzyw sztucznych, np. do roku 2025 – 25% tworzyw sztucznych w plastikowych butelkach ma pochodzić z recyklingu, do roku 2030 – 30%.
• Wysokiej jakości recykling opakowań, a więc: skuteczna, selektywna zbiórka odpadów opakowaniowych z tworzyw sztucznych, dostępność punktów i miejsc zbiórek, właściwe, wspólne dla całej UE oznakowanie zarówno produktów, jak i pojemników na odpady.
• Wprowadzenie zasad, które pomogą skutecznie gospodarować odpadami opakowaniowymi z tworzyw sztucznych, np. „zanieczyszczający płaci”, „utrata statusu odpadu”, „hierarchia postępowania z odpadami”.

• Promowanie innowacji i inwestycji.
• Przejście na tworzywa sztuczne biopochodne, biodegradowalne i nadające się do kompostowania.

Puenta

Ponad połowa odpadów tworzyw sztucznych to odpady opakowaniowe (61% w UE w roku 2020) [11]. Opakowania z tworzyw sztucznych są potrzebne, ponieważ chronią towar, często przedłużają jego przydatność do użycia i pozwalają bezpiecznie go transportować. Ale z uwagi na to, że wprowadzane do obrotu odpady opakowaniowe z tworzyw sztucznych oddziałują negatywnie na środowisko, niezbędne jest rozsądne nimi gospodarowanie oraz projektowanie w duchu gospodarki obiegu zamkniętego. W pełni wykorzystamy potencjał opakowań plastikowych dopiero wtedy, gdy będziemy na szeroką skalę stosować zasady ekoprojektowania, efektywnie zbierać i gospodarować odpadami opakowaniowymi z tworzyw sztucznych oraz pamiętać o nałożonych przez unijne ustawy obowiązkach przedsiębiorców oraz konsumentów.

Pytanie – konkretna odpowiedź!

Kiedy koniec plastiku?

W przypadku opakowań z plastiku nie można negować ich użyteczności. Nie warto też dążyć do zaprzestania produkcji opakowań tego typu. Celem jest ograniczenie zbędnego, jednorazowego użytku z tworzyw sztucznych przy jednoczesnej rozszerzonej odpowiedzialności producenta, rozsądnym korzystaniu z opakowań z plastiku oraz rozwiniętego systemu recyklingu odpadów opakowaniowych. Chodzi o to, aby maksymalnie wykorzystać potencjał tkwiący w produkcji tworzyw sztucznych i zminimalizować skutki uboczne, głównie w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami. Producenci plastikowych opakowań powinni zapewnić spełnienie unijnych wymogów, umożliwić klientom korzystanie z systemu kaucyjnego oraz właściwą segregację odpadów opakowaniowych, a konsumenci świadomie korzystać z opakowań.

Czy rozwiązaniem jest zakaz stosowania produktów z tworzywa sztucznego?

Produkty z tworzywa sztucznego niezwykle rozwinęły gospodarkę, zwiększyły możliwości produkcyjne oraz pozytywnie wpłynęły na rozwój nauki, np. zostały wykorzystane do celów medycznych. Odpady opakowaniowe z plastiku ułatwiają a często umożliwiają transport produktów oraz skutecznie je zabezpieczają. Kluczową sprawą jest zbudowanie systemu, który umożliwi zneutralizować problem odpadów opakowaniowych z tych materiałów oraz pozytywnie wpływać na rynek opakowań jednorazowych. Bo problemem nie są wprowadzone do obrotu produkty, lecz to, jak z nimi postępujemy zarówno na etapie korzystania, jak i odpadu. Istotny jest każdy etap procesu, począwszy od właściwego projektowania wytyczonego przez unijne przepisy, poprzez zaplanowaną wielokrotność użycia, po właściwy recykling odpadu. Ważne jest postępowanie wszystkich – zarówno przedsiębiorców, jak i konsumentów.

[1] Eurostat, Packaging waste by waste management operations https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/env_waspac__custom_8294203/default/table?lang=en [dostęp: 2023-11-16]

[2] Eurostat, Packaging waste statistics https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Packaging_waste_statistics [dostęp: 2023-11-16]

[3] https://plasticseurope.org/pl/knowledge-hub/tworzywa-sztuczne-w-obiegu-zamknietym-polska-2020/ [dostęp: 2023-11-16]

[4] https://plasticseurope.org/pl/knowledge-hub/tworzywa-sztuczne-w-obiegu-zamknietym-analiza-sytuacji-w-europie/  [dostęp: 2023-11-16]

[5] Komunikat Komisji z 30.11.2016. Plan prac dotyczący ekoprojektu na lata 2016-2019 https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/ALL/?uri=CELEX:52016DC0773 [dostęp: 2023-11-16]

[6] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) z dnia 30.05.2018 roku zmieniająca dyrektywę 2008/98/WE w sprawie odpadów https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32018L0851&from=FI [dostęp: 2023-11-16]

[7] Europejska strategia na rzecz tworzyw sztucznych w gospodarce o obiegu zamkniętym z 13.09.2018 roku  https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/TA-8-2018-0352_PL.html [dostęp: 2023-11-16]

[8] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/904 z dnia 5.06.2019 roku w sprawie zmniejszenia wpływu niektórych produktów z tworzyw sztucznych na środowisko https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32019L0904 [dostęp: 2023-11-16]

[9] Komisja Europejska, komunikat prasowy z 30.11.2022 r.: Europejski Zielony Ład: Koniec z marnotrawstwem opakowań, wspieramy ponowne użycie i recykling. https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/pl/ip_22_7155?fbclid=IwAR17DTjpv2Z22Wf8tQ73xYvoQ7yjuvXVeT8kZhrYDEri9eMkrz4XJrS-eAA [dostęp: 2023-11-16].

[10] European Commission, Questions & Answers on the Regulation on Packaging and Packaging Waste https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/qanda_22_7157 [dostęp: 2023-11-16]

[11] Europejski Trybunał Obrachunkowy, Przegląd nr 04 Działania UE na rzecz rozwiązania problemu tworzyw sztucznych https://www.eca.europa.eu/Lists/ECADocuments/RW20_04/RW_Plastic_waste_PL.pdf [dostęp: 2023-11-16]