Gospodarka o obiegu zamkniętym (GOZ) od lat znajduje się w programie politycznym Unii Europejskiej. W celu sprawnego przejścia z modelu liniowego w kierunku GOZ wydano plany działania, ustanowiono szereg dekretów, przydzielono środki na finansowanie działań inicjujących przejście w kierunku gospodarki o obiegu zamkniętym. Mimo wielu poczynionych kroków w kierunku gospodarki o obiegu zamkniętym oraz wysiłków podejmowanych na rzecz zrównoważonego rozwoju, państwa członkowskie czeka jeszcze dużo pracy.

Kluczowe regulacje Unii Europejskiej w latach 2015-2023

Pierwszy plan działania – CEAP 1

W roku 2015 decyzją Komisji Europejskiej opublikowano pierwszy plan działania dotyczący gospodarki o obiegu zamkniętym, tzw. CEAP 1. Jego główne cele to: wskazanie ram regulacyjnych oraz kierunku polityki, przydzielenie środków finansowych i monitorowanie postępów działań zmierzających do przejścia w kierunku zastosowania zasad gospodarki o obiegu zamkniętym. A wszystko to w celu zapewnienia odpowiedniego wykorzystania zasobów, umożliwienia w jak największym stopniu ponownego użycia odpadów, zadbania o środowisko naturalne, przy jednoczesnym zaspokojeniu potrzeb gospodarki oraz dbałość o wzrost gospodarczy i generowanie środowiska dla konkurencyjnej gospodarki.

Wynikiem tego dokumentu był szereg działań i zmian legislacyjnych w latach następnych. To m.in.:

1. Plan działania dotyczący ekoprojektu. Wprowadzony w roku 2016 plan dotyczący ekoprojektu oraz dyrektywy z 2019 roku dostarczają istotnych informacji i formułują zasady, według których należy projektować produkty. Celem jest takie projektowanie produktów, aby zmniejszyć ich negatywny wpływ na środowisko przyrodnicze, umożliwić wielokrotne wykorzystania zasobów oraz zminimalizować wytwarzanie produktów ubocznych. To właśnie działania poczynione na etapie projektowania odpowiadają za charakter wytworzonego później produktu oraz warunkują, czy będzie on zgodny z gospodarką o obiegu zamkniętym. Ekoprojektowanie stawia na maksymalne zwiększenie efektywności energetycznej, zasooboszczędne wykorzystanie materiałów, trwałość produktu oraz stworzenie możliwości jego naprawy w celu ponownego wykorzystania [1].  
2. Pakiet zmian dyrektyw odpadowych z 2018 roku. Wprowadził on zmiany w gospodarowanie odpadami i wykorzystywania opakowań, wyznaczył długoterminowe cele dla gospodarowania odpadami oraz przedstawił wskazówki dotyczące inwestycji niezbędnych dla realizacji celów [2].
3. Europejska strategia na rzecz tworzyw sztucznych w gospodarce o obiegu zamkniętym z 2018 roku, kładąca nacisk na potrzebę zadbania o zrównoważone funkcjonowanie przemysłu tworzyw sztucznych. Celem jest „inteligentny, innowacyjny i zrównoważony sektor tworzyw sztucznych, w którym projektowanie i produkcja w pełni uwzględnia potrzeby w zakresie ponownego użycia, naprawy i recyklingu, zwiększa wzrost gospodarczy i zatrudnienie w Europie oraz przyczynia się do zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych w UE i zależności Unii od importowanych paliw kopalnych” [3]. Działania zgodne ze strategią z jednej strony stworzą nowe możliwości w zakresie innowacyjności i budowaniu konkurencyjnej Europy, z drugiej dookreślą fundamenty gospodarki tworzywami sztucznymi w celu działania w zgodzie z zasadami gospodarki o obiegu zamkniętym.
4. Dyrektywa plastikowa SUP z 2019 roku, która reguluje rynek tworzyw sztucznych, m.in. definiuje pojęcie „produktu jednorazowego użytku z tworzyw sztucznych” oraz zakazuje lub ogranicza wprowadzanie wielu produktów jednorazowego użytku [4]. Jej celem nadrzędnym jest zapobieganie wpływowi takich produktów na środowisko naturalne (ze szczególnym naciskiem na środowisko wodne) oraz zdrowie człowieka. Dyrektywa ta zachęca do stopniowego zastępowania dotychczasowych metod działania modelem gospodarki o obiegu zamkniętym.

Europejski Zielony Ład

W roku 2019 Unia Europejska ogłosiła Europejski Zielony Ład. Zgodnie z jego założeniem do 2050 roku gospodarka UE będzie neutralna dla klimatu i zasobooszczędna.

Główne założenia Europejskiego Zielonego Ładu to [5]:

1. W roku 2050 Europa osiągnie zerowy poziom emisji gazów cieplarnianych netto.
2. Nastąpi oddzielenie wzrostu gospodarczego od zużywania zasobów.
3. Żaden region i społeczność Unii Europejskiej nie pozostaną w tyle zgodnie z zasadą sprawiedliwości społecznej.

Drugi plan działania – CEAP 2

Kontynuacją Europejskiego Zielonego Ładu było ogłoszenie przez Komisję tzw. CEAP 2. To „Nowy plan działania Unii Europejskiej dotyczący gospodarki o obiegu zamkniętym na rzecz czystszej i bardziej konkurencyjnej Europy” z roku 2020. CEAP 2, oparty na swoim poprzedniku z 2015 roku, został poszerzony o 35 nowych działań wspierających gospodarkę o obiegu zamkniętym.

W CEAP 2 Komisja zapowiedziała wystąpienie z inicjatywą ustawodawczą w sprawie polityki zrównoważonych produktów. Głównym celem tej inicjatywy miało być rozszerzenie dyrektywy w sprawie ekoprojektu na jak najszerszy zakres produktów.

Istotnym elementem polityki zrównoważonych produktów jest wzmocnienie pozycji konsumenta. Stąd np. działania Komisji w tym kierunku – zapowiedź dogłębnej analizy prawa ochrony konsumentów, dążenie do ustanowienia „prawa do naprawy” oraz zapewnienie dostępności usług naprawczych.

Kolejnym obszarem zainteresowania Komisji był przemysł Unii Europejskiej, który odgrywa wiodącą rolę w ekologicznej transformacji. Stąd konieczność ograniczenia śladu węglowego, materiałowego oraz rozszerzenia obiegu zamkniętego w przemyśle na wszystkie jego gałęzie. Zaproponowano m.in. następujące rozwiązania [6]:

• Wdrożenie planu działania na rzecz biogospodarki.
• Stworzenie systemu sprawozdawczości i certyfikacji oraz umożliwienie wdrażania symbiozy przemysłowej. Aby wspierać konkurencyjność przemysłu niezbędne będą: opracowanie nowych norm i regulacji technicznych oraz duży udział Unii Europejskiej w międzynarodowych jednostkach normalizacyjnych. Zdaniem Komisji istotny będzie też przegląd unijnych ram konkurencji (analiza, w jaki sposób są one stosowane oraz dostosowanie ich do przyjętych założeń).
• Zachęcanie do wykorzystywania zielonej technologii.
• Akt prawny o usługach cyfrowych i strategia na rzecz zrównoważonej i cyfrowej Europy.
• Powołanie Grupy Zadaniowej ds. Egzekwowania Przepisów Jednolitego Rynku.
• Wzmocnienie globalnych zasad dotyczących subsydiów dla przemysłu w Światowej Organizacji Handlu.
• Plan działania w sprawie unii celnej, np. upowszechnienie cyfrowych odpraw celnych na granicach.
• Skierowanie w kierunku nowych procesów przemysłowych i czystych technologii, np. wsparcie przez Komisję czystych technologii prowadzących do bezemisyjnej produkcji stali.
• Platforma sprawiedliwej transformacji – 100 mld EUR na sprawiedliwą transformację regionów uzależnionych od węgla.
• Ograniczenie emisji gazów cieplarnianych zgodnie z zasadą „efektywność energetyczna przede wszystkim”. Wykorzystywanie źródeł niskoemisyjnych, inwestycje w odpowiednie technologie i infrastrukturę, strategiczne podejście do sektorów energii ze źródeł odnawialnych (energia morska).
• Strategia inteligentnej integracji międzysektorowej w celu zapewnienia bardziej efektywnego wykorzystania wszystkich nośników energii poprzez łączenie sektorów.
• Ustanowienie Europejskiego Sojuszu na rzecz Czystego Wodoru.
• Nacisk na badania naukowe, innowacje, tworzenie odpowiedniej infrastruktury oraz skuteczne stosowanie środków zachęty m.in. poprzez zamówienia publiczne.
• Nowe ramy polityki zrównoważonych produktów, np. uniwersalna ładowarka, zrównoważoność baterii.
• Europejska strategia na rzecz równouprawnienia płci – zapewnienie równowagi między kobietami i mężczyznami pracującymi w przemyśle poprzez m.in. zachęcanie kobiet do studiowania kierunków technologicznych, nabywania umiejętności cyfrowych.
• Położenie nacisku na kształcenie, rozwijanie się w kierunku zawodowym i cyfrowym.
• Porozumienie w kierunku przyjęcia i realizacji kolejnego wieloletniego budżetu.
• Odnowiona strategia zrównoważonego finansowania.

W drugim planie działania Komisja podjęła również kwestie kluczowych łańcuchów wartości produktów, odpadów oraz lepszego monitorowania postępów w przechodzeniu krajów członkowskich na gospodarkę o obiegu zamkniętym.

Kontynuacja działań w latach 2021-2023

Odpowiedzią na plan Komisji był luty 2021 roku [7]. Posłowie przegłosowali wówczas rezolucję ws. nowego planu działania Unii Europejskiej wobec gospodarki o obiegu zamkniętym. Wezwano Komisję do zaostrzenia przepisów dotyczących recyklingu odpadów oraz do przedstawienia w roku 2021 nowych przepisów rozszerzających zakres dyrektywy w sprawie ekoprojektu na produkty niezwiązane z energią. Podkreślono fakt, że jedyną drogą do zrealizowania celów Europejskiego Zielonego Ładu jest funkcjonowanie krajów członkowskich zgodnie z zasadami gospodarki o obiegu zamkniętym.  

W marcu 2022 roku Komisja Europejska ogłosiła pakiet wniosków w ramach Europejskiego Zielonego Ładu [8].

Znalazły w nich miejsce m.in.:

• Wniosek dotyczący rozporządzenia w sprawie ekoprojektowania zrównoważonych produktów, będący rozszerzeniem dyrektywy w sprawie ekoprojektu o produkty niezwiązane z energią. Określono nowe wymogi, tak aby produkty były możliwe do naprawy, efektywne pod względem energetycznym oraz zasobooszczędne.
• Zaproponowano utworzenie cyfrowych paszportów z pełną informacją o całym cyklu życia produktów, co z jednej strony pozwoli konsumentom dokonywać świadomych wyborów, z drugiej ułatwi naprawy, korzystanie z części zamiennych, regenerację produktów, recykling, będzie też doskonałym źródłem informacji dla organów publicznych. 
• Nowa strategia dotycząca tekstyliów, która ma przeciwdziałać tzw. szybkiej modzie już na etapie projektowania, stymulować innowacje oraz prowadzić do ekologicznego projektowania tekstyliów i ograniczenia ilości odpadów.
• Wniosek dotyczący wzmocnienia rynku wewnętrznego wyrobów budowlanych.
• Wniosek w sprawie nowych przepisów, których celem jest wzmocnienie pozycji konsumentów – ochrona przed pseudoekologicznym marketingiem oraz dostęp do informacji o zrównoważeniu środowiskowym produktów.

W październiku 2022 roku Parlament zatwierdził zmianę przepisów dotyczących trwałych zanieczyszczeń organicznych (TZO) [9]. Trwałe zanieczyszczenia organiczne przedostają się do środowiska naturalnego oraz przewodów pokarmowych organizmów żywych. To toksyczne chemikalia, które bardzo długo się rozkładają. Mogą być przenoszone daleko od miejsca, w którym powstały. Gromadzą się w odpadach, wodzie, glebie i powietrzu. Szkodzą przez wiele pokoleń, stąd ich potoczna nazwa „wieczne chemikalia”.

Aby zapobiec gromadzeniu się toksycznych chemikaliów w materiałach pochodzących z recyklingu podjęto następujące kroki:

1. Wprowadzono bardziej rygorystyczne limity – obniżono dozwolone poziomy w produktach dla niektórych TZO. To np. [10]: PBDE (grupa bromowanych uniepalniaczy), kwas perfluorooktanowy (PFOA), dioksyny i furany (PCDD/PCDF i dl-PCB), HBCDD i SCCP.
2. Do listy substancji niebezpiecznych i szkodzących dodano nowe chemikalia, np. syntetyczny związek chemiczny – kwas pefluoroheksanosulfonowy (PFHxS), wykorzystywany m.in. do opakowań, materiałów plamoodpornych czy pian gaśniczych.
3. Wprowadzono obowiązek usuwania zanieczyszczeń z łańcucha recyklingu, czyli materiały zawierające zbyt dużo zanieczyszczeń nie mogą być poddawane recyklingowi, należy je zniszczyć albo poddać procesowi termicznego przekształcania odpadów.

Listopad 2022 roku to kolejna propozycja Komisji Europejskiej. Zaproponowano zmianę przepisów UE dotyczących opakowań i odpadów opakowaniowych [11].

Zaprezentowano następujące propozycje:

• Ograniczenie do 2040 roku masy wytworzonych odpadów opakowaniowych o 15% na mieszkańca w każdym państwie członkowskim (w stosunku do roku 2018). Przykładowo – na jednego mieszkańca Polski w roku 2018 przypadało niemal 144 kg wytworzonych odpadów opakowaniowych. To oznacza, że do roku 2040 liczba ta powinna spaść do 122 kilogramów na rok [12].
• Wysokiej jakości recykling opakowań, co oznacza skuteczną selektywną zbiórkę odpadów, zadbanie o dostępność punktów, właściwe oznakowanie produktów oraz pojemników na odpady. To oznacza też, że dzięki „zamkniętemu obiegowi” wszystkie opakowania na rynku Unii Europejskiej będzie można poddawać recyklingowi w opłacalny ekonomicznie sposób. Komisja przyjęła założenie, że od roku 2030 wszystkie opakowania będą musiały być zdatne do recyklingu.
• Zwiększenie wykorzystania w opakowaniach tworzyw sztucznych pochodzących z recyklingu.

Główny cel to ograniczenie odpadów opakowaniowych i rozwinięcie produkcji poprzez wykorzystanie istniejących opakowań. Komisja wskazała możliwe do wykorzystania metody:

• Zmniejszenie ilości produkowanych opakowań poprzez: wsparcie ponownego użycia lub ponownego wykorzystywania opakowań np. poprzez ich napełnianie, standaryzację formatów opakowań, jasne oznakowanie opakowań wielokrotnego użytku.
• Eliminacja zbędnych opakowań poprzez zakazanie używania niektórych form, np. miniaturowe opakowania kosmetyków w hotelach.
• Wprowadzenie obowiązkowych systemów zwrotów kaucji dla butelek plastikowych i puszek.
• Ustalenie wyraźnych kryteriów projektowania opakowań.
• Wprowadzenie obowiązkowych wskaźników zawartości materiałów z recyklingu.

W lutym 2023 roku Komisja przedstawiła Plan przemysłowy Zielonego Ładu. To program oparty na następujących filarach [13]:

1. Uproszczenie ram regulacyjnych poprzez uproszczone i przyspieszone wydawanie zezwoleń, promowanie strategicznych projektów europejskich, opracowanie norm wspierających rozwój technologii, np.:

• reforma struktury rynku energii elektrycznej w celu zachowania bezpieczeństwa dostaw i stabilności cen
• ustawa o surowcach krytycznych, zapewniająca dostęp do niezbędnych dla przemysłu surowców krytycznych
• ustawa o przemyśle o zerowej wartości netto, która np. tworząc tzw. regulacyjne piaskownice, zapewnia firmom bezpieczne środowisko do testowania i wdrażania nowych innowacyjnych technologii.

2. Przyspieszenie inwestycji oraz finansowania rozwoju czystych technologii.

3. Rozwój umiejętności w zakresie transformacji ekologicznej i cyfrowej poprzez np. stworzenie akademii przemysłu neutralnego emisyjnie, współpracę z uniwersytetami w celu wdrożenia europejskiej strategii, stworzenie nowych ścieżek dla międzynarodowych studentów.

4. Globalna współpraca i działania handlu na rzecz transformacji ekologicznej.

Celem Planu przemysłowego Zielonego Ładu było stworzenie atrakcyjnego środowiska dla tych inwestycji, które są niezbędne do tego, aby Unia Europejska osiągnęła neutralność klimatyczną. Mowa tu m.in. o: turbinach wiatrowych, pompach ciepła, elektrolizerach wodoru, urządzeniach do wychwytywania oraz składowania dwutlenku węgla, fotowoltaice.

Różne tempo przemian

Mimo utworzonych przez Komisję planów i danych możliwości, wspólnych dla wszystkich państw członkowskich, działania przebiegają niejednolicie w każdym z nich. Większość krajów posiada lokalne strategie działania w kierunku przejścia na gospodarkę o obiegu zamkniętym. Jednak dostrzegalne są duże różnice w wynikach poszczególnych krajów. I tak np. według badań Eurostatu średnia wtórnego wykorzystania materiałów dla Unii Europejskiej w roku 2021 wynosiła 11,7%. Wartości osiągnięte przez poszczególne państwa członkowskie są bardzo różne – od 1,4% w Rumunii, 9,1% w Polsce, po 33,8% w Niderlandach [14].

Mimo wspólnego celu, kraje stosują różne strategie w kierunku przejścia w kierunku gospodarki o obiegu zamkniętym i osiągają różne wyniki poszczególnych działań. W państwach członkowskich można zaobserwować odmienne tendencje. I tak na przykład, w latach 2018-2021 średnia masa wytwarzanych odpadów komunalnych wzrosła do 530 kg rocznie na Europejczyka. Tendencja wzrostowa jest widoczna w większości krajów, jednak wartości są odmienne. Przykładowo na jednego mieszkańca Malty w roku 2021 przypadło 611 kg wytwarzanych odpadów komunalnych, Hiszpanii – 472 kg, Rumunii – 302 kg, a Polski – 362 kg [15].

Podsumowanie

W lipcu 2023 roku Trybunał Obrachunkowy ogłosił wyniki przeprowadzonej dogłębnej kontroli skuteczności działań Komisji Europejskiej. Objęła ona lata 2014-2022 i zbadała efektywność działania programu CEAP 1. Z uwagi na ograniczone dowody na skuteczność działań planu CEAP 1, stwierdzony niski poziom wykorzystanych przez kraje członkowskie funduszy Unii Europejskiej oraz zdiagnozowaną niedoskonałość monitorowania przez Komisję działań, Trybunał Obrachunkowy wystosował w kierunku Komisji program naprawczy.  

Wyniki sprawozdania Trybunału, jak i obserwacja działań UE na rzecz przejścia krajów członkowskich na gospodarkę o obiegu zamkniętym wskazują, że niezbędne są reformy i inwestycje na szczeblach krajowych i regionalnych. Europa musi przyspieszyć prace nad przechodzeniem z modelu liniowego na gospodarkę o obiegu zamkniętym. Na przestrzeni lat unijne przypisy przyczyniły się do poprawy sytuacji, jednak to ciągle za mało. Przejście Unii Europejskiej na gospodarkę o obiegu zamkniętym to działania długofalowe i systematyczne. Kluczowe znaczenie ma tu współdziałanie wszystkich krajów członkowskich, na każdym szczeblu – począwszy od międzynarodowego, poprzez krajowe i lokalne. Celem wszelkich działań powinno być jak najszybsze wdrożenie i zastosowanie zasad gospodarki o obiegu zamkniętym przez kraje Unii Europejskiej.

[1] Komunikat Komisji z 30.11.2016. Plan prac dotyczący ekoprojektu na lata 2016-2019 https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/ALL/?uri=CELEX:52016DC0773 [dostęp: 2023-07-20]

[2] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) z dnia 30.05.2018 roku zmieniająca dyrektywę 2008/98/WE w sprawie odpadów  https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=&cad=rja&uact=8&ved=2ahUKEwiqyv6f1peAAxWP_7sIHZ53DDsQFnoECBAQAQ&url=https%3A%2F%2Feur-lex.europa.eu%2Flegal-content%2FPL%2FTXT%2FPDF%2F%3Furi%3DCELEX%3A32018L0851%26from%3DFI&usg=AOvVaw1Ssd6wS6_2H5FTuNf5JirO&opi=89978449 [dostęp: 2023-09-20]

[3] Europejska strategia na rzecz tworzyw sztucznych w gospodarce o obiegu zamkniętym z 13.09.2018 roku  https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/TA-8-2018-0352_PL.html [dostęp: 2023-09-20]

[4] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/904 z dnia 5.06.2019 roku w sprawie zmniejszenia wpływu niektórych produktów z tworzyw sztucznych na środowisko https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=&cad=rja&uact=8&ved=2ahUKEwjIiJSV15eAAxUG7LsIHdpaAEEQFnoECC8QAQ&url=https%3A%2F%2Feur-lex.europa.eu%2Flegal-content%2FPL%2FTXT%2FPDF%2F%3Furi%3DCELEX%3A32019L0904&usg=AOvVaw0DqNVzL47yalUIgfMSkCAn&opi=89978449 [dostęp: 2023-09-20]

[5] Komisja Europejska, Europejski Zielony Ład https://commission.europa.eu/strategy-and-policy/priorities-2019-2024/european-green-deal_pl [dostęp: 2023-09-20]

[6] Komisja Europejska, Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady Europejskiej, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów z 10.3.2020 roku, Nowa strategia przemysłowa dla Europy. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52020DC0102&from=EN [dostęp: 2023-09-20]

[7] Parlament Europejski, Komunikat prasowy z 10.02.2021. Circular economy: MEPs call for tighter EU cosumption and recycling rules https://www.europarl.europa.eu/news/pl/press-room/20210204IPR97114/circular-economy-meps-call-for-tighter-eu-consumption-and-recycling-rules [dostęp: 2023-09-20]

[8] Komisja Europejska, Komunikat prasowy z 30 marca 2022 roku. Zielony Ład: nowe wnioski, dzięki którym zrównoważone produkty staną się normą, przyczyniając się do niezależności Europy w zakresie zasobów https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/pl/ip_22_2013 [dostęp: 2023-09-20]

[9] Parlament Europejski z 06.10.2022 r.: Trwałe zanieczyszczenia: działania UE dla ograniczenia szkodliwych chemikaliów. https://www.europarl.europa.eu/news/pl/headlines/society/20220930STO41917/trwale-zanieczyszczenia-dzialania-ue-dla-ograniczenia-szkodliwych-chemikaliow [dostęp: 2023-09-20]

[10] News European Parliament, MEPs clinch deal with member states to reduce harmful chemicals in waste https://www.europarl.europa.eu/news/en/press-room/20220621IPR33420/meps-clinch-deal-with-member-states-to-reduce-harmful-chemicals-in-waste [dostęp: 2023-09-20]

[11] Komisja Europejska, komunikat prasowy z 30.11.2022 r.: Europejski Zielony Ład: Koniec z marnotrawstwem opakowań, wspieramy ponowne użycie i recykling. https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/pl/ip_22_7155?fbclid=IwAR17DTjpv2Z22Wf8tQ73xYvoQ7yjuvXVeT8kZhrYDEri9eMkrz4XJrS-eAA [dostęp: 2023-09-20]

[12] Eurostat. Packaging waste by waste management operations https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/ENV_WASPAC/default/table?lang=en [dostęp: 2023-09-20]

[13] Komisja Europejska, Artykuł prasowy z 02.02.2023 r.: Plan przemysłowy Zielonego Ładu. https://poland.representation.ec.europa.eu/news/plan-przemyslowy-zielonego-ladu-2023-02-02_pl [dostęp: 2023-09-20]

[14] Eurostat. Circular material use rate https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/cei_srm030/default/table?lang=en  [dostęp: 2023-09-20]

[15] Parlament Europejski, Aktualności. Zarządzanie odpadami w UE. Fakty i liczby (infografika). https://www.europarl.europa.eu/news/pl/headlines/society/20180328STO00751/zarzadzanie-odpadami-w-ue-fakty-i-liczby-infografika [dostęp: 2023-09-20]