Nie żyjemy za darmo i nie wolno nam bezkarnie czerpać z zasobów środowiska. A to, że coś zawsze było, nie oznacza, że będzie. Dlatego tak ważne jest nieustanne uświadamianie sobie i innym tego, że to CO i JAK robimy wpływa na środowisko. Kolejnym, niezbędnym krokiem jest wdrożenie takich procedur, które pozwolą funkcjonować na Ziemi nie tylko nam, ale i przyszłym pokoleniom.  

Wiele hałasu o… odpady. Dlaczego?

Mieszkaniec Europy średnio zużywa około 14 ton surowców rocznie. W tym samym czasie produkuje on 5 ton odpadów, co w skali całej Unii Europejskiej daje liczbę ponad 2,2 miliarda ton odpadów rocznie [1]. Takie działanie nie służy środowisku przyrodniczemu, czyli i nam. Aby poprawić sytuację, niezbędne są zmiany systemowe. Celem rządów każdego kraju, ale i każdego z nas, powinno być przejście od modelu liniowego do zrównoważonej środowiskowo gospodarki o obiegu zamkniętym. Taką ideę niemal od dekady promuje Parlament Europejski.

Jak jest…

Liniowy model ekonomiczny, dominujący od czasu rewolucji przemysłowej, opiera się na schemacie działania ʺtake-make-consume-throw awayʺ (weź-wyprodukuj-użyj-wyrzuć). To skutkuje dużą ilością składowanych materiałów oraz masowym wytwarzaniem produktów o niskiej jakości i zaniżonej żywotności. Z jednej strony lawinowo rośnie masa magazynowanych surowców, z drugiej – odpadów. Wydobywane albo importowane materiały są wykorzystywane szybko (np. opakowania [2]) lub przechowywane dłużej, aby mogły być wykorzystane jako zapasy materiałów (elektronika, meble). Wszystkie, po ich wyrzuceniu lub zniszczeniu, stają się odpadami. 

Model linearny oparto lata temu na założeniu, że dysponujemy dużymi ilościami zasobów, są one ogólnodostępne, łatwe do pozyskania i tanie do usunięcia.

Życie pokazało, że główne założenia liniowego modelu ekonomicznego nie są zgodne z prawdą. Nie dysponujemy nieograniczonymi zasobami surowców, często są one dla nas trudno dostępne i ponosimy wysokie koszty ich usuwania. W roku 2020 zużycie surowców wynosiło 13,7 ton na mieszkańca UE, co w sumie dało masę 6,1 biliona ton [3]. Liniowy model oraz rozrost populacji zwiększyły zapotrzebowanie na surowce. To doprowadziło do ograniczenia zasobów i uzależnienia od innych krajów. W roku 2020 UE sprowadziła 2,3 biliony ton surowców z krajów spoza UE [3]. Takie działanie z jednej strony podnosi koszty, z drugiej zwiększa ryzyko związane z dostawami. 

Jak powinno być…

Gospodarka o obiegu zamkniętym (GOZ) to produkcja i konsumpcja oparte na ponownym wykorzystaniu, dzieleniu się, odnawianiu i recyklingowi istniejących materiałów. W efekcie, wydłużony cykl życia produktów ogranicza do minimum odpady. Dzięki temu, że są one poddane recyklingowi, będą mogły zostać wykorzystane pod koniec życia produktu. Celem jest ograniczenie do minimum odpadów i maksymalne wykorzystanie tego, czym dysponujemy.

Kolejnym, niezbędnym elementem gospodarki tego typu jest wydłużenie żywotności produktu. Skutkiem tego będzie nie tylko zadowolenie Klienta, ale i wymierny zysk. Według Studium Departamentu Polityki dla Komisji Rynku Wewnętrznego i Ochrony Konsumentów (IMCO) Parlamentu Europejskiego wzrost wartości dodanej o 1% w skali całej gospodarki europejskiej przyniesie 7,9 mld EUR zysku rocznie [4].

Język korzyści

Obranie kierunku zasobooszczędności przyniesie zarówno korzyści środowiskowe, jak i gospodarcze. Dzięki gospodarce o obiegu zamkniętym wartość dodana produktów zostaje zachowana przez możliwie jak najdłuższy czas, a ilość odpadów ograniczamy do minimum. Zasoby są wielokrotnie wykorzystywane, co realnie wpływa na wzrost bezpieczeństwa dostaw przy jednoczesnym ograniczeniu oddziaływania na środowisko przyrodnicze.

W roku 2014 Komisja Europejska założyła, że do roku 2030 poprawa zasobooszczędności zmniejszy zapotrzebowanie na nakłady materiałowe o 17-24%. Wykorzystanie zasobów przyniesie dla przemysłu oszczędności netto ponad 630 mld EUR rocznie, obniży koszty materiałów oraz przyczyni się na poziomie UE do wzrostu PKB nawet o 3,9% [5].

GOZ to dbałość o środowisko przyrodnicze poprzez ograniczenie emisji dwutlenku węgla, lepsza efektywność energetyczna i znaczne zmniejszenie masy wytwarzanych odpadów. To także realny wpływ na rynek – zwiększenie konkurencyjności i innowacyjność. To wreszcie poprawa jakości życia poprzez stworzenie nowych miejsc pracy, a także dostarczanie konsumentom trwałych i pewnych produktów.

Kierunek działania wytyczają potrzeby środowiska oraz korzyści wynikające z wprowadzenia modelu gospodarki o bardziej zamkniętym obiegu. Cel jest jeden – funkcjonowanie w gospodarce, która w jak największym stopniu opiera się na ponownym wykorzystaniu materiałów oraz rozbudowanym i wysokiej jakości recyklingu, zaś w zdecydowanie mniejszym stopniu na surowcach pierwotnych.

W drodze do zasobooszczędności  

Przejście z systemu linearnego do gospodarki o obiegu zamkniętym to nie tylko szereg procedur i rozporządzeń, to przede wszystkim zmiana myślenia. To przeformułowanie zasad działania na każdym z etapów – z położeniem ogromnego nacisku na ekoprojektowanie, wdrażające dyrektywę EcoDesign. Zdaniem Europejskiego Trybunału Obrachunkowego w gospodarce o obiegu zamkniętym to właśnie na tym etapie rozpoczyna się cykl życia produktu. Stąd potrzeba przeprojektowania zarówno produktu, jak i procesów produkcji na zgodne z ideą. Świadomość, że projekt determinuje niemal w 80% wpływ produktu na środowisko przyrodnicze powinna skłonić do zmiany sposobu działania począwszy od samego pomysłu na produkt [6]. 

GOZ to rozbudowany schemat myślenia, planowania i realizacji. To między innymi: 

• Przedłużenie okresu użytkowania produktu. Zaprojektowanie i stworzenie wydajnego oraz zrównoważonego produktu, który tym samym zmniejsza zużycie energii i zasobów.
• Tworzenie produktu łatwego do naprawy. Co za tym idzie – jasne informowanie konsumentów o możliwości naprawy i dostępności części zamiennych; rozwój usług typu konserwacje i naprawy; programy zachęcające do naprawy np. premie lub urządzenia zastępcze na czas naprawy; wydłużenie okresu gwarancji.
• Zmniejszanie ilości odpadów, np. poprzez zminimalizowanie ilości opakowań lub stworzenie możliwości ich ponownego użycia (poprzez zwrot za kaucją lub regenerację). Opakowania stanowią znaczny procent odpadów, ponieważ każdy z nas wytwarza rocznie średnio ok. 180 kg odpadów opakowaniowych [1]. 
• Działanie zgodne z zasadą „zanieczyszczający płaci” oraz zniechęcanie do produkowania towarów o krótkim czasie eksploatacji (np. podatek od produktów jednorazowego użytku lub podatek od odpadów typu „płać
• Rozpowszechnienie ekonomii współdzielenia, która umożliwia czerpanie korzyści finansowych ze swojej własności i umiejętności poprzez efektywne korzystanie z nich (np. wypożyczanie używanych sprzętów, ubrań, platformy do wynajmowania powierzchni biurowych lub kwater typu Airbnb, usługi przewozowe np. Uber).
• Koncentracja na użytkowaniu a nie własności (model wynajmu, leasingu, subskrypcji w miejsce zakupu na własność).
• Zwiększenie masy odpadów, które poddawane są procesom recyklingu oraz zmniejszenie masy trafiającej na składowisko odpadów.
• Zmniejszenie masy niebezpiecznych substancji w odpadach i procesach produkcyjnych.
• Stworzenie środowiska przyjaznego zbiórkom i segregacji, co minimalizuje koszty recyklingu.

Działania Unii Europejskiej

Unia Europejska postawiła sobie ambitny cel, zgodnie z którym „najpóźniej do 2050 roku Europejczykom będzie się żyło dobrze, w zgodzie z granicami wytrzymałości planety, w gospodarce dobrobytu, w której nic się nie marnuje” [7].  Przeprowadzono różnego typu działania wspierające ten proces. Uchwalono szereg dyrektyw, które promowały gospodarkę o obiegu zamkniętym. W latach 2015 i 2020 Komisja odpowiedzialna za wdrażanie przejścia z modelu liniowego do GOZ przedstawiła dwa plany działania:

• CEAP 1 Zamknięcie obiegu – plan działania UE dotyczący gospodarki o obiegu zamkniętym [8]
• CEAP 2 Nowy plan działania UE dotyczący gospodarki o obiegu zamkniętym na rzecz czystszej i bardziej konkurencyjnej Europy [9]

Głównym celem pierwszego z planów było wskazanie ram regulacyjnych, kierunku polityki, przydzielenie finansowania UE oraz monitorowanie postępu w przejściu krajów UE na system GOZ. CEAP 2 to nowy plan działania oparty o CEAP 1 i zaktualizowany o 35 działań wspierających gospodarkę. Założeniem planu jest podwojenie do 2030 roku unijnego wskaźnika wykorzystania materiałów w obiegu zamkniętym, czyli udziału materiałów pochodzących z recyklingu i wprowadzanych z powrotem do gospodarki UE [6]. Oba plany to niemal 89 działań, których zadaniem jest wsparcie krajów członkowskich w przejściu na GOZ. Określono w nich m.in. cele dotyczące projektowania oraz procesów produkcyjnych. Działania w ramach CEAP podzielono na 4 grupy:

1) ramy regulacyjne – celem działań jest zapewnienie odpowiednich ram regulacyjnych

2) działania wspomagające – czyli takie, których zadaniem jest stymulowanie decyzji i działań zmierzających do przejścia na GOZ (np. wykorzystywanie technologii cyfrowych, dzięki którym można czerpać dane i śledzić drogę produktów, komponentów oraz materiałów)  

3) przydzielanie środków finansowych na projekty i działania ukierunkowane na gospodarkę o obiegu zamkniętym

4) monitorowanie postępów krajów członkowskich w dążeniu do GOZ.

Plany CEAP stawiają m.in. na [6]:

• Projektowanie trwałych produktów, nadających się do naprawy, wydajnych i przystępnych cenowo.
• Produkcję optymalnie wykorzystującą surowce krytyczne i wtórne.
• Mniejszą zależność od surowców pierwotnych i zminimalizowane wytwarzanie odpadów.
• Zmniejszenie unijnego śladu konsumpcyjnego UE.
• Podwojenie wskaźnika wykorzystania materiałów w obiegu zamkniętym do 2030 roku.
• Wspieranie procesu poprzez badania, innowacje i transformację cyfrową.
• Zapewnienie odpowiedniej opłacalności.
• Rozwiązanie problemu wywozu odpadów z Unii Europejskiej.

Pomimo działań UE, przejście z modelu liniowego do gospodarki o obiegu zamkniętym przebiega powoli. W roku 2023 Europejski Trybunał Obrachunkowy wydał Sprawozdanie specjalne, analizujące działania Komisji Europejskiej. Kontrola Trybunału objęła lata 2014-2022. Z uwagi na to, że było zbyt wcześnie, aby na tym etapie ocenić działanie planu CEAP 2, poddano kontroli jedynie poziom wdrożenia w życie planu CEAP 1. Trybunał ocenił skuteczność planu działania Komisji, sprawdził postępy w przejściu na gospodarkę o obiegu zamkniętym (na podstawie analizy w trzech krajach członkowskich – w Irlandii, Niderlandach i Polsce) oraz zbadał system monitorowania przez Komisję postępów w pracach.

Smutne wnioski Trybunału

Wnioski Trybunału wskazują przestrzenie do poprawy. Najważniejsze kwestie poruszone w Sprawozdaniu dotyczą skuteczności planu CEAP 1, stopnia wykorzystania finansowania przez kraje członkowskie oraz narzędzi monitorowania postępów wykorzystywanych przez Komisję. W wyniku kontroli Trybunał stwierdził, że:

• Istnieją jedynie ograniczone dowody na to, że plan CEAP 1 miał skuteczny wpływ na kraje członkowskie w zakresie GOZ.
• Mimo zwiększenia liczby działań krajów członkowskich związanych z gospodarką o obiegu zamkniętym, zaobserwowano niski poziom wykorzystania przez nie finansowania unijnego. Pomimo dostępności funduszy UE i wsparcia na rzecz transformacji w kierunku GOZ, państwa członkowskie ukierunkowały swoje działania na gospodarowanie odpadami zamiast projektowania pod kątem obiegu zamkniętego.
• Wykazano niedoskonałość systemu monitorowania przez Komisję działań mających prowadzić do przejścia krajów członkowskich na gospodarkę o obiegu zamkniętym. Przede wszystkim zwrócono tu uwagę na braki wskaźników dotyczących projektowania produktu pod kątem obiegu zamkniętego. A jak stwierdzono już wcześniej, to właśnie ten etap warunkuje wpływ produktu na środowisko przyrodnicze. Brak odpowiednich wskaźników uniemożliwiał kompleksowe monitorowanie postępu prac.

Program naprawy

Europejski Trybunał Obrachunkowy dookreślił zasady, według których powinna działać Komisja Europejska oraz sformułował następujące zalecenia z terminem realizacji na rok 2024 [6]:

1. Poprawa monitorowania przechodzenia państw członkowskich na gospodarkę o obiegu zamkniętym.

2. Analiza przyczyn niskiego poziomu wykorzystania funduszy UE na projektowanie pod kątem obiegu zamkniętego i rozważenie możliwości zwiększenia zachęt.

Co to oznacza w praktyce? Trybunał zlokalizował miejsca do poprawy. W dalszych działaniach Komisji należy położyć szczególny nacisk na pierwszy etap życia produktu – projektowanie. Zignorowanie tego etapu skutkuje tym, że państwa członkowskie działają głównie w zakresie gospodarowania odpadami. Tymczasem najważniejsze jest – bo stanowiące aż 80% wpływu na środowisko przyrodnicze – projektowanie produktów pod kątem obiegu zamkniętego. Wyłonienie przez Komisję odpowiednich wskaźników dotyczących etapu projektowania produktu pozwoli wiarygodnie monitorować procesy. A co za tym idzie, ułatwi podejmować decyzje i wdrażać je w życie.

Drugą istotną kwestią jest skuteczne dotarcie do państw członkowskich z finansowaniem działań mających na celu rozwój gospodarki o obiegu zamkniętym. Niezbędna jest odpowiedź na pytanie, dlaczego mimo środków na wsparcie projektów, nie wykorzystano ich. Ważne też jest wdrożenie działań zaradczych i zachęcających państwa członkowskie i przedsiębiorstwa do opracowywania projektów ukierunkowanych na projektowanie produktów pod kątem gospodarki o obiegu zamkniętym. 

Podsumowanie

Przejście na GOZ to wymierne korzyści dla gospodarki i środowiska przyrodniczego, dla każdego z nas, w Polsce i w każdym innym kraju Unii Europejskiej. To oszczędności w produkcji, zmniejszone koszty, bezpieczeństwo dostaw surowców, a także wzrost gospodarczy, nowe miejsca pracy, innowacyjność oraz zwiększenie konkurencyjności na rynku. Stąd potrzeba podjęcia wyzwania. Zadbanie o dostęp do informacji, wspierających systemów finansowych oraz zmiana modeli biznesowych i schematycznych nawyków zarówno producentów, jak i konsumentów.

Przedstawione przez Europejski Trybunał Obrachunkowy sprawozdanie nie napawa optymizmem. Jednak zapewne będzie ono doskonałym drogowskazem do dalszej pracy i pomoże w skutecznych działaniach. Sprawozdanie wskazuje wyraźnie na dwa punkty wymagające uwagi – lepsze monitorowanie postępów w przejściu na gospodarkę o obiegu zamkniętym z naciskiem na etap projektowania produktu oraz skuteczniejsze ukierunkowanie finansowania krajów UE pod kątem systemu zasobooszczędnego.

[1] Parlament Europejski. Aktualności: Gospodarka o obiegu zamkniętym: definicja, znaczenie i korzyści (wideo). https://www.europarl.europa.eu/news/pl/headlines/economy/20151201STO05603/gospodarka-o-obiegu-zamknietym-definicja-znaczenie-i-korzysci-wideo [dostęp: 2023-09-12]

[2] Opakowania (wagowo) to ponad 3% wszystkich odpadów wytwarzanych w UE (za: https://www.europarl.europa.eu/thinktank/infographics/circulareconomy/public/index.html) [dostęp: 2023-09-12]

[3] Eurostat. Material flow accounts statistics – material footprints. https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Material_flow_accounts_statistics_-_material_footprints#EU.27s_material_footprint_by_material_category_over_time  [dostęp: 2023-09-12]

[4] Directorate-general for internal policies. Policy Department Economic and Scientif Policy. Study for the IMCO Committee. „A Longer Lifetime for Products: Benefits for Consumers and Companies.” https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/STUD/2016/579000/IPOL_STU(2016)579000_EN.pdf [dostęp: 2023-09-12]

[5] Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów z dnia 2 lipca 2014 r. „Ku gospodarce o obiegu zamkniętym „zero odpadów” dla Europy.” https://www.europarl.europa.eu/meetdocs/2014_2019/documents/com/com_com(2014)0398_/com_com(2014)0398_pl.pdf [dostęp: 2023-09-12]

[6] Sprawozdanie specjalne Europejskiego Trybunału Obrachunkowego nr 17 z 2023 r. „Gospodarka o obiegu zamkniętym. Pomimo działań UE transformacja w państwach członkowskich przebiega powoli.” https://www.eca.europa.eu/ECAPublications/SR-2023-17/SR-2023-17_PL.pdf [dostęp: 2023-09-12]

[7] European Commission, Environment Action programme to 2030 https://environment.ec.europa.eu/strategy/environment-action-programme-2030_en [dostęp: 2023-09-12]

[8] Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regonów z 2015. „Zamknięcie obiegu – plan działania UE dotyczący gospodarki o obiegu zamkniętym” https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=CELEX%3A52015DC0614 [dostęp: 2023-09-12]

[9] Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regonów z 2020 r. „Nowy plan działania UE dotyczący gospodarki o obiegu zamkniętym na rzecz czystszej i bardziej konkurencyjnej Europy” https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?qid=1583933814386&uri=COM:2020:98:FIN [dostęp: 2023-09-12]