Mimo licznych kampanii edukacyjnych przedstawiających negatywny wpływ spalania w paleniskach między innymi obiektów plastikowych, gumowych, kolorowych gazet czy mebli wiele osób nie rezygnuje ze swoich nawyków, przyczyniając się w ten sposób do tworzenia się smogu. Zagrożenie wynikające z takiej sytuacji dostrzega Unia Europejska, która wydała Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów „Droga do zdrowej planety dla wszystkich. Plan działania UE na rzecz eliminacji zanieczyszczeń wody, powietrza i gleby” COM(2021) [1]. Mówi on o konieczności ograniczania emisji zanieczyszczeń ze względu na skutki zdrowotne takie jak nowotwory, choroby płuc i serca, zagrożenie dla różnorodności biologicznej Ziemi, w szczególności wody i gleby. Większość miast i regionów rozpoznaje wpływ, jaki mają na środowisko i wdraża przepisy i programy związane z zanieczyszczeniami. Mimo to w samej Unii Europejskiej znajduje się ponad 100 miast, które naruszają unijne normy jakości powietrza. Wiele osób z powodu niewiedzy neguje wpływ ich złych praktyk na środowisko przyrodnicze, twierdząc, że ich działania mają niewielką skalę i nie są w stanie spowodować żadnych szkód. W celu zapobiegania takim praktykom wyznaczone organy upoważnione są do przeprowadzenia kontroli palenisk. Na jakiej podstawie prowadzona jest kontrola? Jak przebiega? Jakie prawa i obowiązki przysługują kontrolowanemu i kontrolującemu? Odpowiedzi na te i inne pytania znajdziesz w tym artykule.

Na jakiej podstawie przeprowadzana jest kontrola?

Zgodnie z art. 379 [2] Ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. 2020 r. poz. 1219) (dalej zwanej: p.o.ś), Marszałek Województwa, starosta oraz wójt, burmistrz lub prezydent miasta upoważnia odpowiedni organ do przeprowadzenia kontroli. Może być ona przeprowadzona przez dwóch pracowników straży gminnej (miejskiej), a gdy taka instytucja nie funkcjonuje na danym obszarze – dwóch pracowników urzędu gminy. Dopuszczalna jest także współpraca gminy z Policją oraz z inspektorami Inspekcji Ochrony Środowiska. Wyznaczone podmioty mają prawo do wstępu wraz z rzeczoznawcami i niezbędnym sprzętem na kontrolowany teren oraz przeprowadzenia poboru prób lub wykonania innych niezbędnych czynności w godzinach od 6.00 do 22.00. Mogą oni także zażądać pisemnych lub ustnych informacji, okazania dokumentów oraz wszelkich innych danych dotyczących problematyki kontroli. Kontrolujący występują w charakterze oskarżycieli publicznych w sprawach o wykroczenia przeciw przepisom o ochronie środowiska i mają prawo do wezwania i przesłuchania osób w zakresie niezbędnym do ustalenia stanu faktycznego.

W jaki sposób dokonywane jest zgłoszenie?

Zgłoszenie o podejrzeniu spalania niedozwolonych materiałów w palenisku można zgłosić straży gminnej (miejskiej) lub Urzędowi Miasta, lub Gminy. Można to zrobić w formie anonimowej bezpośrednio, drogą mailową, telefoniczną lub pocztą tradycyjną. Niektóre regiony w kraju wykorzystują także nowoczesne rozwiązania teleinformatyczne jak na przykład aplikacja Ekointerwencja wdrożona w Małopolsce. Podstawą do kontroli mogą być także obserwacje funkcjonariuszy straży gminnej (miejskiej) lub urzędników gminy, którzy jeżeli mają taką możliwość, mogą wspomóc się specjalnym dronem. Powodem może być również brak odbioru odpadów komunalnych zbieranych z nieruchomości, potwierdzonego dokumentami posiadanymi przez urząd gminy oraz uwzględnienie kontroli w harmonogramie kontroli planowych.

Zachowanie ostrożności w trakcie kontroli

W związku z aktualną sytuacją epidemiczną spowodowaną wirusem SARS-CoV-2, wszyscy uczestnicy kontroli powinni stosować się do aktualnie obowiązujących zasad i ograniczeń, jak na przykład trzymanie dystansu społecznego oraz noszenie maseczek. Kontrolujący powinni przedstawić swoją legitymację służbową lub upoważnienie do przeprowadzenia kontroli, cel kontroli oraz podstawę prawną do jej przeprowadzenia, czyli wspomniany wcześniej art. 379 ustawy p.o.ś. Kontrolujący powinni upewnić się także czy nie istnieją żadne zagrożenia w postaci obecności psa, prac remontowych lub złego stanu technicznego budynków lub urządzeń. Kontrolujący poproszą także o dokument kontrolowanego w celu ustalenia jego tożsamości. Jeśli na terenie kontrolowanej nieruchomości nie znajduje się osoba pełnoletnia, możliwe jest przywołanie sąsiada. W przypadku odmowy przeprowadzenia kontroli przez kontrolowanego lub odmowy okazania dokumentów, na miejsce wzywa się Policję.

Przed rozpoczęciem poboru próbek, zadaniem kontrolujących jest przeprowadzenie oględzin miejsca kontroli w celu ustalenia stanu faktycznego. Muszą oni ustalić liczbę palenisk grzewczych, rodzaje spalanych paliw oraz miejsca składowania opału i jego ilości. Sprawdzeniu podlega również sposób segregacji i gromadzenia odpadów, w celu sprawdzenia zgodności z przepisami. Podczas oględzin następuje także otwarcie komory spalania urządzenia grzewczego przez kontrolowanego i sprawdzenie, czy w palenisku spalane mogą być odpady. Na miejscu wykonuje się również dokumentację fotograficzną wraz z odpowiednią numeracją zdjęć.

Pobieranie próbki z paleniska

Nie wszystkie kontrole kończą się poborem próbek. Gdy istnieje podejrzenie, że w palenisku może dochodzić do spalania odpadów, próbki powinny zostać pobrane, a ich badanie zlecone. Pobór popiołu jest kluczowy do określenia parametrów jakościowych spalanych materiałów, przez co powinien on odbywać się zgodnie z zasadami. Ze względów bezpieczeństwa, kontrolujący powinien być wyposażony w środki ochrony (np.: rękawice ochronne, maskę przeciwpyłową, okulary, latarkę czołową, czujnik gazowy wieloparametrowy oraz kombinezon lub kurtkę ogniotrwałą, która przylega do ciała). Jeśli zostanie stwierdzone, że środki ochrony osobistej lub wyposażenie niezbędne do poboru próbek nie spełniają wymogów bezpieczeństwa i higieny pracy, kontrolę można zakończyć i powiadomić o zajściu przełożonego. Próbki mogą zostać pobrane jedynie przez upoważnionego kontrolującego. Gdy do opału wykorzystuje się drewno, należy zmierzyć jego wilgotność wilgotnościomierzem. Przed otwarciem drzwiczek paleniska należy upewnić się, że przepustnica spalin jest w pozycji otwartej i obligatoryjnie wyłączyć nadmuch powietrza. W trakcie otwierania paleniska należy uważać na płomień, który ma możliwość cofnięcia się. Pobraną próbkę z gorącego paleniska należy niezwłocznie umieścić w naczyniu zgodnym z wymaganiami laboratorium przeprowadzającego badania próbki popiołu.

Podsumowanie kontroli w formie protokołu

Zgodnie z art. 380 [3] ustawy p.o.ś. w trakcie kontroli kontrolujący sporządza protokół w dwóch egzemplarzach, z czego jeden z nich pozostawiony jest osobie kontrolowanej. Protokół powinien zawierać: datę przeprowadzenia kontroli, adres kontrolowanego obszaru, dane kontrolowanego i osób kontrolujących. Część dotycząca przebiegu i ustaleń kontroli powinna składać się z: zakresu przeprowadzonych czynności, ustaleń w zakresie liczby i typu urządzeń grzewczych, informacji o wykorzystywanym paliwie oraz ewentualnych naruszeniach. Do protokołu można także dodać załączniki w postaci fotografii wykonanych podczas kontroli. Protokół powinien zawierać także podpisy podmiotu kontrolowanego i kontrolującego wraz z datą i miejscem. Podmiot kontrolowany przy okazaniu protokołu ma możliwość wniesienia do protokołu własnych zastrzeżeń i uwag wraz z uzasadnieniem. Może on również odmówić podpisania protokołu, co zostanie odnotowane w dokumencie. W takiej sytuacji, kontrolowany ma 7 dni na przedstawienie swojego stanowiska na piśmie wójtowi, burmistrzowi lub prezydentowi miasta.

Jakie konsekwencje może ponieść kontrolowany?

W trakcie kontroli mogą zostać zauważone naruszenia lub nieprawidłowości, które należy odnotować w protokole. Mogą być one skategoryzowane jako wykroczenie lub przestępstwo przeciw środowisku, od czego zależy wymiar kary. Jeżeli akt zostanie zakwalifikowany jako wykroczenie, przepisów dotyczących odpowiedniej kary należy szukać w Ustawie z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (Dz. U. z 2021 r. poz. 281) [4]. Podmiot może zostać: pouczony, otrzymać naganę, zostać ukarany grzywną, ograniczeniem wolności lub aresztem. Jeżeli na terenie gminy nie funkcjonuje straż gminna (miejska), kontrolujący urzędnik może zwrócić się do miejscowego Komisariatu Policji o ukaranie mandatem karnym. Kontrolowany ma prawo odmowy przyjęcia mandatu, jednak sprawa jest wtedy kierowana do Sądu. Jeżeli nielegalne czynności wykonywane przez podmiot kontrolowany stanowią zagrożenia dla stanu wody, ziemi, powietrza, zwierząt, roślin lub życia i zdrowia ludzkiego, czyn jest klasyfikowany jako przestępstwo. W tej sytuacji stosowane są zapisy Ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. z 2020 r. poz. 1444) [5]. Podmiot może zostać pociągnięty do odpowiedzialności karnej… czyli może zostać ukarany: grzywną, ograniczeniem lub pozbawieniem wolności, o czym każdorazowo decyduje Sąd.

W przypadku odnotowania wykroczenia lub przestępstwa przez kontrolowanego, może się on spodziewać ponownych kontroli. Mają one na celu sprawdzenie czy zostały wprowadzone odpowiednie zmiany. Z drugiej strony, jeśli na podstawie kilku kontroli stwierdzono, że podmiot nie wykonuje żadnych nielegalnych czynności, jednak wpływające zgłoszenia sugerują łamanie przepisów, osoba zgłaszająca popełnia wykroczenie wprowadzania w błąd organu porządku publicznego i wywoływania niepotrzebnej czynności.

Materiał powstał na bazie opracowania „Wytyczne do procedury przeprowadzania kontroli palenisk pod kątem przestrzegania uchwały antysmogowej i zakazu spalania odpadów” przygotowanego dla Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego przez Kancelarię Ekologiczną Sp. z o.o.

[1] Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów „Droga do zdrowej planety dla wszystkich. Plan działania UE na rzecz eliminacji zanieczyszczeń wody, powietrza i gleby” COM(2021) 400 final https://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:a1c34a56-b314-11eb-8aca-01aa75ed71a1.0014.02/DOC_1&format=PDF [dostęp: 20-07-2021]

[2] Art. 379 Ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. 2020 r. poz. 1219) brzmi:

1. Marszałek województwa, starosta oraz wójt, burmistrz lub prezydent miasta sprawują kontrolę przestrzegania i stosowania przepisów o ochronie środowiska w zakresie objętym właściwością tych organów.
2. Organy, o których mowa w ust. 1, mogą upoważnić do wykonywania funkcji kontrolnych pracowników podległych im urzędów marszałkowskich, powiatowych, miejskich lub gminnych lub funkcjonariuszy straży gminnych.
3. Kontrolujący, wykonując kontrolę, jest uprawniony do:

1) wstępu wraz z rzeczoznawcami i niezbędnym sprzętem przez całą dobę na teren nieruchomości, obiektu lub ich części, na których prowadzona jest działalność gospodarcza, a w godzinach od 6 do 22 – na pozostały teren;

2) przeprowadzania badań lub wykonywania innych niezbędnych czynności kontrolnych;

3) żądania pisemnych lub ustnych informacji oraz wzywania i przesłuchiwania osób w zakresie niezbędnym do ustalenia stanu faktycznego;

4) żądania okazania dokumentów i udostępnienia wszelkich danych mających związek z problematyką kontroli.

4. Wójt, burmistrz lub prezydent miasta, starosta, marszałek województwa lub osoby przez nich upoważnione są uprawnieni do występowania w charakterze oskarżyciela publicznego w sprawach o wykroczenia przeciw przepisom o ochronie środowiska.
5. Wójt, burmistrz lub prezydent miasta, starosta lub marszałek województwa występują do wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska o podjęcie odpowiednich działań będących w jego kompetencji, jeżeli w wyniku kontroli organy te stwierdzą naruszenie przez kontrolowany podmiot przepisów o ochronie środowiska lub występuje uzasadnione podejrzenie, że takie naruszenie mogło nastąpić, przekazując dokumentację sprawy.
6. Kierownik kontrolowanego podmiotu oraz kontrolowana osoba fizyczna obowiązani są umożliwić przeprowadzanie kontroli, a w szczególności dokonanie czynności, o których mowa w ust. 3.

[3] Art. 380 Ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. 2020 r. poz. 1219) brzmi:

1. Z czynności kontrolnych kontrolujący sporządza protokół, którego jeden egzemplarz doręcza kierownikowi kontrolowanego podmiotu lub kontrolowanej osobie fizycznej.
2. Protokół podpisują kontrolujący oraz kierownik kontrolowanego podmiotu lub kontrolowana osoba fizyczna, którzy mogą wnieść do protokołu zastrzeżenia i uwagi wraz z uzasadnieniem.
3. W razie odmowy podpisania protokołu przez kierownika kontrolowanego podmiotu lub kontrolowaną osobę fizyczną kontrolujący umieszcza o tym wzmiankę w protokole, a odmawiający podpisu może, w terminie 7 dni, przedstawić swoje stanowisko na piśmie wójtowi, burmistrzowi lub prezydentowi miasta, staroście lub marszałkowi województwa.

[4] Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (Dz. U. Z 2021 r. poz. 281) http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20210000281/T/D20210281L.pdf [dostęp: 20-07-2021]

[[5] Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. z 2020 r. poz. 1444) https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20200001444/T/D20201444L.pdf [dostęp: 20-07-2021]